Тоҳир Маликов

Asosiy ishlab chiqarish fondlarining 
tarkibiy tuzilmasi
 
ularni
ng 
ahvolini
yosh 
gur
uh
lari 
va
takr
or 
ishl
ab 
ch
i-
qarish s
ur’atl
ari b
o‘
yicha i
fodalaydi
tarmoq
texnologik
ishlab 
chiqarish
xizmat qi-
lish mud-
dati (yoshi)
jihatidan bo‘lishi mumkin 
alohi
da olin
gan tarmo
qdagi 
asosiy 
ishlab c
hiqari
sh 
fondlari 
qiymati
ning b
utun 
iqtisodi
yot 
bo
‘yic
ha shu 
fondlar 
qiym
atida
gi salm
og
‘ini
xarakt
erlayd
i
alohida g
uru
h ic
hidagi t
urli
ko
‘ri
nishlari
ning sal
mog
‘i
ni 
ko
‘rsata
di
ishlab c
hiqari
sh ja
rayonida 
ishtir
ok etayotga
n meh
na
t 
vosital
ari turli 
ko
‘r
inishlari
ning
nisb
ati
dan iborat 
bo
‘lib
, 
investitsi
ya
larning
texnolog
ik ilg
‘orli
gi va ul
arning 
oq
il
ona joylas
htiri
lganligi
ni
aks etti
rad
i

---

107 
Asosiy fondlar
 
Yuqoridagilardan tashqari asosiy vositalarning tarkibiga yana
tashkilotning mulkida bo‘lgan yer maydonlari, tabiatdan foydalanish 
obyektlari (suv, qazilma boyliklari va boshqa tabiiy resurslar), asosiy 
vositalarning ijaraga olingan obyektlari ham kiradi. 
pulli tarzda baholanadi va hisoblanadi hamda buxgalteriya hisobida 
asosiy vositalar sifatida aniqlanadi
Ularning tarkibiga quyidagilar kiradi 
binolar 
inshootlar (neft va gaz qazib oluvchi, gidrotexnik, transport 
xo‘jaligi inshootlari va boshqalar) 
uzatuvchi moslamalar (elektr uzatuvchi, aloqa, quvurlar va h.k.) 
ishchi va kuch mashinalari va dastgohlari 
o‘lchovchi va tartibga soluvchi (o‘zgartiruvchi) priborlar va 
qurilmalar
uy-joylar
hisoblash texnikasi va orgtexnika
transport vositalari
instrumentlar; ishlab chiqarish va xo‘jalik inventarlari va 
buyumlari; ishchi va mahsulli qoramollar; ko‘p yillik o‘simliklar 

---

108 
Asosiy kapital doiraviy aylanishining 
samaradorligini tahlil qilishda quyidagilarni hisobga 
olish maqsadga muvofiq
 
chiziqsiz 
moliyaviy nuqtayi 
nazardan asosiy 
kapitalning doi-
raviy aylanishi
moliyaviy resurs-
lar tegishli 
fondlarining tashkil 
etilishi bilan 
kuzatiladi. Bu bir 
vaqtning o‘zida 
ham asosiy kapital, 
ham aylanma 
kapital aylanishiga 
to‘liq tegishlidir
amal qilayotgan 
(ishlayotgan) ishlab 
chiqarish 
fondlaridan 
foydalanish va 
eskirgan asosiy 
ishlab chiqarish 
fondlarini 
yangilashning o‘z 
vaqtida amalga 
oshirilishi 
samaradorligini 
baholash kerak
shu doiraviy 
aylanish 
jarayonida 
vujudga keladigan 
moliyaviy 
resurslardan 
foydalanish 
samaradorligini 
baholash muhim 
hisoblanadi
Amortizatsiya ajratmalarini
hisoblashning ikki asosiy metodi
 
chiziqli 

---

109 
Asosiy kapitalning doiraviy aylanish jarayonida vujudga 
keladigan o‘z moliyaviy resurslarining tarkibiga, 
amortizatsiya fondidan tashqari, yana quyidagi daromadlar 
va turli tushumlar ham kiradi
 
ishlab chiqarish 
quvvatlaridan samarali 
foydalanish hisobidan 
erishilgan foyda 
foyda, shuningdek, 
moliyaviy operatsiyalar va 
boshqa tashkilotlarda 
hissali ishtirok etishdan 
olinadigan daromadlarni 
ham qo‘shib hisoblaganda 
tadbirkorlik faoliyatidan 
kelib tushuvchi pul 
mablag’lari
mulkni samarali boshqarish 
hisobidan olinadigan pul 
mablag‘lari
XYuSga tegishli bo‘lgan 
ijara haqi, lizing to‘-
lovlari, dividendlar, 
aksiyalar, obligatsiyalar va 
boshqa qimmatli qog‘ozlar 
bo‘yicha foizlar, 
realizatsiyadan tashqari 
boshqa daromadlar, asosiy 
fondlarni realizatsiya 
qilishdan olingan 
daromadlar

---

110 
Asosiy fondlarni shakllantirish uchun jalb qilinadigan 
pul mablag‘larining manbalarini ikki guruhga bo‘lish 
mumkin
 
hamkorlikdagi loyihalarni amalga 
oshirishda ishtirok etuvchi boshqa 
XYuS va tashkilotlardan moliyaviy 
tushumlar 
maqsadli moliyalashtirish 
va tushumlar
milliy va xorijiy valyutada 
olingan qarzlar 
banklarning o‘rta 
va uzoq muddatli 
kreditlari hamda 
XYuS tomonidan 
texnik qayta 
jihozlash va 
rekonstruksiya 
qilish, yangi 
asosiy ishlab 
chiqarish fond-
larini yaratish
uchun milliy va 
xorijiy valutada 
olingan qarzlar 
hamda kreditorlik 
qarzlari 
hukumat organlaridan subsidiyalar 
shaklida olingan pul mablag‘lari
taraqqiyotning strategik yo‘nalishini 
amalga oshiruvchi maqsadli dasturlar 
asosida investitsiyalar ko‘rinishidagi 
budjet assignovaniyalari 
kichik tadbirkorlikni moliyaviy 
qo‘llab-quvvatlovchi budjetdan 
tashqari fondlarning mablag‘lari
va boshqalar 

---

111