Тоҳир Маликов

Q
ч
 = (Q
аичфл
: Q
аичфб
) x 100% 
Bu yerda: Q
ч
– chiqish (chiqib ketish) koeffitsiyenti; 
Q
аичфл
– yil davomida likvidatsiya qilingan asosiy 
ishlab chiqarish fondlarining qiymati; 
Q
аичфб
– asosiy ishlab chiqarish fondlarining 
yil boshidagi qiymati. 
Shunday qilib, asosiy kapital doiraviy aylanishining samarador-
ligi, ko‘p jihatdan, amortizatsiya ajratmalarining maqsadli foydalanili-
shini, ishlab chiqarish apparatining rivojlanishiga emission daromad va 

---

91 
sof foydaning kerakli miqdorlarda qayta investitsiya qilinishini oldindan 
aniqlab beradi. Shu bilan birga, bu yerda, yangi texnologik tizimlardan 
foydalanish, mashina va dastgohlarning yuklama darajasi, asosiy ishlab 
chiqarish fondlarining o‘z vaqtida yangilanishi va chiqib ketishi, moliya-
lashtirishning mumkin bo‘lgan barcha manbalarini faol jalb qilish mu-
him ahamiyat kasb etadi. 
 
4.2. Aylanma kapital: mazmuni, tarkibiy tuzilmasi va 
foydalanish samaradorligi 
 
 
Aylanma kapital XyuS aylanma (o‘zgaruvchan, mobil) aktivlariga 
avanslashtirilgan kapital qiymatini o‘zida ifodalaydi. Bu kapital XyuS 
balansining “Aylanma aktivlar” deb nomlangan ikkinchi bo‘limida aks 
ettiriladi. Odatda, aylanma kapital quyidagi bir necha asosiy guruhlarga 
klassifikatsiya qilinadi: 

takror ishlab chiqarish jarayonida ishtirok etishini hisobga olgan 
holda funksional mo‘ljallanganligi bo‘yicha; 

shakllantirish va moliyalashtirish manbalariga ko‘ra; 

likvidlik darajasiga qarab; 

va boshqa belgilariga muvofiq. 
Aylanma kapital juda ko‘p funksiyalarni bajaradi. Ularning orasi-
dan quyidagilarni alohida ajratib ko‘rsatish mumkin: 

takror ishlab chiqarish; 

rag‘batlantirish; 

taqsimlash; 

ishlab chiqarish va muomala sohasining yagonaligini ta’min-
lash; 

ishlab chiqarish jarayonining uzluksizligini ta’minlash; 

va boshqalar. 
Aylanma kapital o‘z funksiyalarini ham pulli, ham natural-buyum 
shakllarida amalga oshiradi. 
Aylanma kapitalning tarkibiy tuzilmasini quyidagi ikki funksional 
tashkil etuvchi belgilab beradi: 

aylanma kapitalning natural-buyum shakllari yoki aylanma ish-
lab chiqarish fondlari; 

muomala fondlari. 

---

92 
Tarkibiy tuzilma jihatidan aylanma kapitalning natural-buyum shakl-
lariga, eng avvalo, ishlab chiqarish zaxiralaridan iborat bo‘lgan quyidagi-
lar kiradi: 

xomashyo va asosiy materiallar; 

sotib olingan yarim tayyor mahsulotlar; 

yoqilg‘i; 

qadoqlash va qadoqlash materiallari; 

joriy ta’mirlash uchun ehtiyot qismlar; 

inventarlar va xo‘jalik buyumlari; 

tugallanmagan ishlab chiqarish xarajatlari; 

o‘z ishlab chiqarishining yarim tayyor mahsulotlari; 

kelgusi davr xarajatlari; 

boshqa xarajatlar. 
Aylanma kapitalning tarkibiy tuzilmasini tashkil etuvchi muomala 
fondlarining tarkibi quyidagilardan iborat: 

tayyor mahsulot va qayta sotishga mo‘ljallangan tovarlar, ortib 
jo‘natilgan tovarlar; 

pul mablag‘lari – kassadagi pullar, hisob-kitob va valuta hisob-
varaqlaridagi pullar, bankdagi maxsus hisobvaraqlari (akkreditivlar va 
chek daftarchalari, depozit hisobvaraqlari, boshqa to‘lov hujjatlari); 

qisqa muddatli (bir yildan ortiq bo‘lmagan muddatda) moliyaviy 
qo‘yilmalar – boshqa XYuSlar qimmatli qog‘ozlariga investitsiyalar, 
davlat va mahalliy zayomlarning foizli obligatsiyalari, boshqa XyuSlar-
ga berilgan zayomlar, aksionerlardan o‘z aksiyalarini sotib olish; 

debitorlik qarzlarining barcha ko‘rinishlari, sotib oluvchilar va 
buyurtmachilarning qarzlari, olinuvchi veksellar, sho‘ba va bo‘ysunuv-
chi jamiyatlarning qarzlari, ustav kapitaliga badallar bo‘yicha ta’sischi-
lar-ning qarzlari, berilgan avanslar, boshqa debitorlarning mablag‘lari. 
Aylanma kapitalning boshqa qismi pulli ko‘rinishda shakllan-
tiriladi va aylanma fondlarning iqtisodiy elementlariga pulli kapitalni 
doimiy avanslashtirish ko‘rinishida doiraviy aylanishda bo‘ladi. Pul 
mablag‘larining doiraviy aylanishi XYuS tomonidan ishlab chiqarishga 
zarur bo‘lgan moddiy resurslar qiymatining to‘lanishi bilan boshlanadi 
va shu xarajatlarning mahsulotni realizatsiya qilishdan olingan tushum 
ko‘rinishida qaytishi bilan tugallanadi. 
Doiraviy aylanish jarayonida aylanma kapital doimiy qiymat 
kategoriyasi sifatida saqlanib qolsa-da, o‘z tarkibiy qismlarining funk-

---

93 
sional shakllarini uzluksiz ravishda quyidagi ketma-ketlikda o‘zgar-
tiradi: pul mablag‘lari – xomashyo va materiallar zaxiralari – tayyor 
mahsulot – debitorlik qarzlari – tushum ko‘rinishida tushadigan pul 
mablag‘lari. Bunda aylanma kapital kompaniya moliyaviy holatining 
o‘lchovchisi va tartibga soluvchisi hisoblanadi. 
Aylanma mablag‘lar (kapital)ni shakllantirish va moliyalashtirish 
manbalari quyidagilardan iborat: 

o‘zlik va ularga tenglashtirilgan mablag‘lar; 

qarz va jalb qilingan mablag‘lar. 
O‘z navbatida, aylanma mablag‘larni shakllantirish va mo-
liyalashtirishning o‘z manbalari tarkibiga quyidagilar kiradi: 

ustav kapitali; 

foyda; 

emission daromad. 
Emission daromad, ayrim hollarda, ta’sischilik foydasi deb ham 
yuritiladi. 
O‘zlikka tenglashtirilgan manbalar qat’iy passivlardan, ya’ni XYuS 
aylanmasida doimiy ravishda mavjud bo‘ladigan jalb qilingan mablag‘-
lardan iborat. Ish haqi va ijtimoiy sug‘urta bo‘yicha qarzlar, qadoqlarni 
qaytarish bo‘yicha garovlar, kelgusi davr xarajatlarini qoplash bo‘yicha 
zaxiralar shu shaklda vaqtinchalik foydalanilishi mumkin. 
Qarz mablag‘lari o‘z aylanma mablag‘larining yetmagan qismini 
to‘ldirishga mo‘ljallangan. Ularning tarkibiga: 

banklarning qisqa muddatli kreditlari; 

zayomlar; 

uzoq muddatli kreditlarning bo‘sh mablag‘lari kiradi. 
Jalb qilingan mablag‘lar: 

mol yetkazib beruvchi va pudratchilarning kreditorlik qarzlari; 

to‘lanuvchi veksellar; 

“qiz” XYuSlar va bo‘ysunuvchi jamiyatlar hamda budjet oldi-
dagi qarzlar; 

olingan avanslar; 

va boshqa kreditorlar ko‘rinishida maydonga chiqadi. 
Aylanma kapitalning foydalanish samaradorligini tavsiflovchi umum-
lashtiruvchi ko‘rsatkichlar aylanma mablag‘lar aylanishining soni va 
aylanma mablag‘lar bir marta aylanishining uzoqligi hisoblanadi va ular 
quyidagicha aniqlanadi: 

---

94