Тоҳир Маликов

Bozorda davlatning ta’sirchanligi, tartibga solish va 
raqobat darajasining xarakteri bo‘yicha baholarning 
quyidagi turlari mavjud
 
erkin 
(bozor) 
baholar 
(i)
qayd 
etilgan 
(qat’iy) 
baholar
tartibga 
solinadi-
gan 
baholar
prestij 
(kam 
yob, 
obro‘li) 
baholar
paritet
(teng) 
baho 
lar
Mahsul
otl
arn
i ishlab c
hiqaruvc
hilar 
va xizma
tlarni 
ko
‘rsatu
vchil
ar to
moni
dan boz
or ko
nyunkt
urasiga 
mu
vofiq 
ravishd
a tala
b va t
ak
lif
asosida q
o
‘ll
anila
digan
baho er
kin
(bozor
) 
bahol
ar
(
i) 
deyil
ad
i
Qayd
etil
gan
(
qat’
iy
) 
bahol
ar ma’lu
m daraj
ada b
elgilang
an 
baholard
an ibor
at
Asosan y
uqori ijti
moiy aha
miyatga 
ega b
o
‘lgan 
mahsulot
larga nis
ba
tan teg
ishli bos
hqaru
v org
an
lari 
tomo
nidan f
oydala
niladiga
n bahol
ar tartib
ga
s
olinadig
an
baholar d
eb atala
di
O
‘tib b
o
‘lmaydig
an x
ususi
ya
tl
arga 
ega b
o
‘lgan ju
da 
yuqori si
fatli 
buyuml
arning 
bahosi
ga
prestij
(
kamy
ob
, 
obro
‘li
) 
bahol
ar deyiladi

---

198 
Jahon 
baholari 
yirik 
import va 
eksport 
operatsiyalari 
amalga 
oshiriladigan 
baholardan iborat 
Yetkazib berish va sotish shartlariga ko‘ra baholarni 
quyidagicha farqlash mumkin
 
netto- 
baholar
jahon
baholari
brutto-baholar 
(fakturaviy 
baholar) 
Oldi- 
sotdi 
joyidagi baholarga 
netto- 
baholar deyiladi 
Oldi-sotdi 
shartlariga 
(soliqlarning turi 
va miqdori, 
chegirmalarning 
mavjudligi va 
darajasi, frank 
turlari va sug‘urta 
shartlariga) 
muvofiq ravishda 
aniqlanadigan 
baholar brutto-
baholar deb 
ataladi 

---

199 
Ichki 
firmaviy 
(transfert) 
baholar
Bozor iqtisodiyoti sharoitida tovar ishlab 
chiqaruvchilar tabaqalashtirilgan baholardan 
iste’molchilarning turli guruhlari uchun
foydalanadi. Bunda, albatta, ishlab chiqa-
ruvchi sotib oluvchilarning har bir guruhi 
uchun maksimal baholarni o‘rnatishga ha-
rakat qiladi. Bunday baho sotib oluvchining 
rezervlashtirilgan bahosi deyiladi 
Bunday baholar bir firmaning bo‘linmalari 
yoki bir assotsiatsiya tarkibida bo‘lgan bir 
necha firmalar o‘rtasida mahsulotlar reali-
zatsiya qilinganda qo’llaniladi 
 
 
 
Tabaqa-
lashtirilgan 
baholar
Bunday baholar tabiiy, hududiy va XYuS 
larga bog‘liq bo‘lmagan boshqa mahsulotni 
ishlab chiqarish va realizatsiya qilish xa-
rajatlaridagi farqlar, shuningdek, mahsulot-
ning sifatidagi farqlarga (navi, yangiligi va 
boshqa sifat belgilariga ko‘ra) bog‘liq ra-
vishda bir xil mahsulotlarga o‘rnatiladigan 
turli ulgurji, sotib olish va chakana baho-
lardan iborat bo‘ladi
 
 
 
Rezerv- 
lashtirilgan 
baho

---

200 
Mahsulotni ishlab chiqarish chiqimlari-
ning puldagi ifodasi mahsulot tannarxi 
deb atash qabul qilingan
Bahoning 
tarkibi
Baho elementlarining absolut ifodalanishida 
namoyon bo‘ladi
Bahoning 
tarkibiy 
tuzilmasi
Birlikning qismi yoki foizlarda ifodalangan 
baho tarkibidagi har bir elementning salmog‘i-
dan iborat
Baholarning namunaviy tarkibiy tuzilmasi
 
XYuSning 
ulgurji 
bahosi
 
Mahsulot tannarxi va XYuSning foyda-
sidan iborat
tarmoq 
ulgurji 
bahosi
 
XYuS ning ulgurji bahosi, soliqlar, ulgur-
ji-ta’minot ustamalari yig’indisidan tash-
kil topadi 
chakana 
baho
 
tarmoq ulgurji bahosi va savdo ustama-
sidan iborat 
 
mahsulot 
tannarxi

---

201 
savdo tashkilotlarining mahsulotni realizatsiya qi-
lish bilan bog‘liq bo‘lgan xarajatlarini (muomala 
xarajatlari) va ularning foydasini qamrab oladi. 
Hozirgi paytda savdo ustamalari markazlashtirilgan 
tarzda tasdiqlanmaydi, ijtimoiy ahamiyatga ega 
bo‘lgan alohida tovarlar bo‘yicha ularning yuqori 
chegarasi mintaqaning mahalliy ma’muriyati tomo-
nidan belgilanadi
 
 
 
Foyda
bahoning majburiy elmenti hisoblanadi, XYuS 
foyda hisobidan dividendlarni to’laydi, ishlab chi-
qarishni kengaytiradi va modernizatsiya qiladi, 
kadrlar tayyorlashni amalga oshiradi, ijtimoiy soha-
ga mablag‘lar ajratadi, XYuSning moliyaviy-iqti-
sodiy ahvoli uning hajmiga bevosita bog‘liq