Toksikologiya asoslari doc

Ta`sir mexanizmi va zaharlanish patogenezi. Uglerod oksid asosan nafas 
yo’llari orqali organizmga tushadi. O’pka alveolalari yuzasining haddan tashqari 
katta bo’lishi, o’pka to’qimasida limfa va qon tomirlari ko’pligi tufayli nafasga 
olingan havo bilan kirgan gazlar alveolalarda tezda so’rilib, organizm zaharlanib 
kolishiga sabab bo’ladi. Uning zaharli ta`siri shunga bog`liqki, oksigemoglobinning 
ikki valentli temiri tiklangan gemoglobin bilan osonlikcha birikadi va 
karboksigemoglobinni hosil qiladi; 
Karboksigemoglobin kislorodni o’ziga biriktirish xususiyatiga ega emas, 
shuning uchun organizmda gemoglobin kislorod tashish vazifasini bajara olmaydi. 
Qonda kislorod miqdori keskin kamayib ketadi. natijada organizmda gemik gipoksiya 
rivojlanadi. Uglerod oksididan zaharlanish va gipoksiya dolatining og`ir kechishi qoi 
tarkibidagi karboksigemoglobin miqdoriga bog`liq bo’ladi; 
20—30% NSO — zaharlanishning engil darajasini keltirib chiqaradi; 
30—35% NSO—zaharlanishning urta darajasini chaqiradi; 
35—50% NSO da — zaharlanishning og`ir darajasi rivojlanadi; 
50—60% NSO—talvasalar, koma holatini keltirib chio’aradi; 
70—80% NSO da — o’lim sodir bo’ladi. 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

32 
Organizmga 
uglerod 
oksidi 
tushishi 
to’xtasa 
qon 
tarkibidagi 
karboksigemoglobin asta-sekin parchalana boshlaydi va o’pka orqali uglerod oksidi 
tashqariga 
chiqadi. 
Agar 
kislorod 
organizmga 
bosim 
ostida 
kiritilsa, 
karboksigemoglobinning parchalanishi tezlashadi. Bunda kislorod raqobat yo’li bilan 
uglerod oksidini gemoglobindan ajrata boshlaydi. SHuni e`tiborga olish kerakki, qon 
tarkibidagi karboksigemoglobin oksigemoglobin dissotsiatsiyasini (parchalanishini) 
kamaytirib yuboradi, buning natijasida to’qimalarga kislorod tashilishi qiyinlashadi 
va gipoksiya holati yanada kuchayadi (Xolden effekti). Ushbu qonuniy hodisani 
Xolden 1895 yili sichqonlarda o’tkazgan tajribalarda aniqlagan. Kislorod 
karboksigemoglobinning parchalanishini tezlashtirgani 
va Xolden effektini 
kamaytirgani uchun ham uni uglerod oksidining ziddi-zahari deb hisoblash mumkin. 
Karboksigemoglobinning organizmda tezda parchalanib ketishi va uglerod oksidi 
tashqariga chiqib ketishi kislorod yuqori bosim ostida berilganda (giperbarik 
oksigenoterapiya) tezlashadi.Qon tarkibida karbonat angidrid bo’lishi alohida 
ahamiyatga ega. agar qon tarkibida karbonat angidridning portsial bosimi oshirilsa, 
karboksigemoglobinning parchalanishi ortib ketadi, Xolden effekti kamayadi. Bunda 
kislorod-gemoglobin bog`lanishi kamayganligi sababli to’qimalarga kislorod 
tashilishi osonlashadi. Kislorod bilan karbonat angidrid aralashmasi karbogen deb 
nomlanadi. bu aralashma nafas markazini Kuzgatish xususiyatiga ega, nafas olishni 
tezlashtiradi, uglerod oksidining organizmdan chiqib ketishiga sharoit yaratadi. 
Karbogen bilan nafas oldirish uglerod oksidi bilan zararlanishning og`ir darajasida 
buyuriladi. 
Keyingi vaqtlarda ko’pgina tadqiqotchilarning aniqlashicha, uglerod oksidi 
organizmga tushganida gemin fermentlari bilan reaktsiyaga kirishib, ularning 
faoliyatini susaytirib qo’yadi. Masalan, tsitoxromoksidaza fermenti (tsitoxromaz) 
bilan birikishi tufayli to’qimalarning nafas olishi yomonlashadi. Katalaza 
fermentining ish faoliyati buzilishi sababli organizmda ko’p miqdorda toksik vodorod 
peroksidi hosil bo’ladi, eritrotsitlar gemolizi tufayli qon tarkibida gemoglobin 
miqdori keskin kamayib ketadi, jigardagi tsitoxrom R-450 bilan birikib. jigarning 
zaharsizlantirish xususiyati keskin kamayib ketadi, adenozintrifosfataza fermenti 
faolligi pasayib ketganligi sababli oksidlanish-fosforlanish reaktsiyasi susayadi» 
natijada to’qimalarda ATF kamayib ketadi. SHunday qilib, organizmda paydo 
bo’lgan gemik gipoksiya holatiga gipoksiyaning boshqa turlari qo’shiladi. 
Mushaklar tarkibidagi mioglobin (mushaklar pigmenti) organizmda kislorod 
deposi bo’lib hisoblanadi, u jismoniy ish bajarilganda mushaklarni energiya bilan 
ta`minlaydi. Uglerod oksidining mioglobin bilan birikishi xuddi gemoglobinni 
uglerod oksidi bilan birikishiga o’xshaydi, bunda karboksimioglobin birikmasi hosil 
bo’ladi. Natijada ish bajaradigan mushaklarning kislorod bilan ta`minlanishi buziladi. 
Kishining holsiz bo’lishi, kuch-kuvvati yo’qolishi, uglerod oksidi bilan 
zaharlanganda kelib chiqadigan klinik simptomlar yuqorida ko’rsatilgan 
o’zgarishlarga sababchi bo’ladi.