Topshirdi: Yusupova Shahnoza Qabul
Download 164.05 Kb.
|
Yusupova Shahnoza (1)
|
Bevosita o ‘lchash usulida masofa o‘lchov asbobi bilan
to‘g‘ridan - to‘g‘ri o‘lchanib, uzunligi aniqlanadi. Masofani bu usulda o‘lchash uchun po‘lat lenta, ruletka va invar simdan foydalaniladi. Bu asboblar po‘lat yoki invar (64% temir va 34% nikel qorishmasi) dan yasaladi. Po‘latdan yasalgan o‘lchov asboblari yordamida masofani 1:1000-1:25000 aniqlikda, invardan yasalgan asboblar yordamida 1:25000-1:1000000 aniqlikda o'lchash mumkin. Masofani o‘lchash asbobi yordamida to‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘lchamasdan uning uzunligini biror boshqa o ‘lchash natijalaridan foydalanib matematik formulalar asosida hisoblab topishga bilvosita (vositali) o ‘lchash deyiladi. Uchburchakning uchta burchagi va bitta tomonini o‘lchash natijalaridan foydalanib, qolgan ikki tomonini sinuslar teoremasi asosida aniqlashni bunga misol qilib ko‘rsatish mumkin. Bilvosita o‘lchash usulida masofa uzunlngini 1:1000 - 1:250000 aniqlikda hisoblab chiqarish mumkin. Joyda masofani bevosita va bilvosita o‘lchash ancha murakkab ish hisoblanadi va bunga ko‘p vaqt ketadi. Shuning uchun masofani o‘lchashning osonroq yo‘lini topish zarur bo‘lib qoldi. Dalnomer deb ataluvchi asbob ixtiro qilingandan keyin bu ish birmuncha osonlashdi, turli dalnomerlar, chunonchi optik dalnomer, svetodalnomer, radiodalnomerlar ixtiro qilindi va o‘zlashtirildi. Masofani o‘lchashda dalnomerlaming bundan boshqa turlari ham ishlatiladi. Keyingi yillarda masofani bilvosita o ‘lchashda lazerdan ham foydalanilmoqda. Masofa optik dalnomerlar bilan 1:200 - 1:5000 aniqlikda, svetodalnomer va radiodalnomerlar bilan 1:10000 - 1:400000 aniqlikda o‘lchanadi. Ma’lumki, masofani bevosita o‘lchash asboblariga po‘lat lenta, ruletka, invar simlar va boshqalar kiradi. Topogeodezik ishlarda masofani bevosita o‘lchashda ko‘proq po‘lat lenta va ruletkalardan foydalaniladi. Po‘lat lenta uzunligi 20, 24 yoki 54 m, qalinligi 0,3-0,5 mm va eni 15-20 mm bo'lgan po‘lat tasmadan iborat. Po‘lat lentalar shtrixli (5.1-rasm, a) yoki shkalali (5.1-rasm, b) bo‘ladi. Shtrixli lentaning boshlang‘ich (0) shtrixiga ilgak shaklida kesik qilingan, masofa o‘lchanayotganda shpilka (temir qoziqcha) shu kesikka kiritiladi. Har bir po‘lat lentaning 6 yoki 11 ta shpilkasi bo‘ladi (5.1-rasm, v). Lentaning har bir metri tunukachalar bilan, yarim metrli bo‘laklari chegalar bilan, desimetrlari esa teshikchalar bilan belgilangan. Lentaning ikki uchida dastasi bor. Lentannng ikkala tomoni chiziqchalar bilan 20 teng qismga bo‘linib, 0 dan 20 gacha raqamlar bilan ko‘rsatilgan. Uning bir tomonidagi raqamlar to‘g‘ri io‘nalishda, ikkinchi tomonidagi raqamlar esa unga qarama-qarshi yo‘nalishda yozilgan. Shkalali lentaning ikkala uchida mdllimetrlarga bo‘lingan shkalasi bor. Shkalali lenta masofani aniqroq o‘lchashda ishlatiladi. Po‘lat lentani olib yurish oson bo‘lishi uchun u temir xalqa ustiga o‘ralib, qisqichlar bilan qisib mahkamlanadi (5.1- rasm, g). 1951-yilda Д, A. Lukerin xloreip izolyatsiyalangan, yetti qavatli telefon simidan tayyorlangan masofa o‘lchash asbobini taklif etdi. Uning uzunligi 24, 50 va 100 m. Bu asbobdan po‘lat lenta o‘mida foydalaniladi.Ruletka uzunligi 5, 10, 20, 50 va 100 m keladigan tasma yoki po‘lat lentadan iborat bo‘lib, dasta yordamida dumaloq shakldagi quti ichiga o‘raladi. Ruletkaning lentasi chiziqlar bilan metr, santimetr va millimetrlarga bo‘lingan. Tasmali ruletka har gal ishlatilganidan so‘ng quritilishi kerak, aks holda oMchashi o‘zgarishi va tezda yirtilishi mumkin. Po‘lat lentali ruletka esa ishlatilgandan keyin zanglamasligi uchun artib, moylab qo‘yiladi. Ruletka uzunligi 5, 10, 20, 50 va 100 m keladigan tasma yoki po‘lat lentadan iborat bo‘lib, dasta yordamida dumaloq shakldagi quti ichiga o‘raladi. Ruletkaning lentasi chiziqlar bilan metr, santimetr va millimetrlarga bo‘lingan. Tasmali ruletka har gal ishlatilganidan so‘ng quritilishi kerak, aks holda oMchashi o‘zgarishi va tezda yirtilishi mumkin. Po‘lat lentali ruletka esa ishlatilgandan keyin zanglamasligi uchun artib, moylab qo‘yiladi. Joyda po‘lat lenta bilan o‘lchangan chiziqning uzunligi quyidagi formula bo‘yicha hisoblab topiladi: Download 164.05 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|