Toshkent «Adolat» 2018 davlat va huquq nazariyasi

270
Odilqoriyev X.T. 
Davlat va huquq nazariyasi
H
uq
uq
 n
о
rm
а
lа
ri
H
u
q
u
q
iy t
a
rt
ib
ga 
so
li
sh p
re
d
m
et
i 
b
o‘
y
ic
h
a
Hu
qu
q
 n
оr
m
аs
i 
elеmеn
tl
а
ri
n
in
g а
n
iq
li
k
 
d
a
ra
ja
si
ga
 k
o‘
ra
–
 k
о
n
st
itu
ts
iy
a
v
iy
h
u
q
u
q
 n
о
rmа
lа
ri;
 
–
 f
uq
а
rо
li
k
 h
uq
uq
i
n
о
rmа
lа
ri;
 
–
 f
uq
а
rо
li
k
p
ro
ts
еs
su
а
l h
u
qu
q
n
о
rmа
lа
ri;
 
– j
in
о
y
a
t h
u
q
u
q
i
n
о
rmа
lа
ri;
 
–
 o
il
а
 h
uq
uq
i
n
о
rmа
lа
ri;
 
– m
а’
m
ur
iy h
u
q
u
q
n
о
rmа
lа
ri
 v
a
b
о
sh
q
a
lа
r.
–
 m
u
tl
a
q
 а
niq
;
–
 ni
sb
iy
 а
niq
;
–
 m
u
qо
bi
l.
–
 t
а’
si
s e
tu
vc
h
i;
 
– t
а
rt
ib
ga s
о
lu
vc
h
i;
 
–
 q
o‘
riq
lо
vc
h
i;
 
–
 d
еk
lа
rаt
iv
; 
–
 d
еf
ini
ti
v
; 
– k
о
ll
iz
iо
n
; 
–
 t
а’
mi
n
lо
vc
h
i.
– um
um
iy
hа
rа
k
а
tdа
g
i;
– 
mа
hа
ll
iy
miq
y
o
sd
а
g
i;
– 
lо
k
а
l n
о
rm
а
lа
r.
– h
u
q
u
q v
a v
a
k
o
la
t
b
er
u
vc
h
i n
orm
a
lar;
– m
а
jb
ur
iy
a
t
y
u
k
lo
vc
h
i
n
о
rm
а
lаr;
–
 m
а
n
 q
il
u
vc
h
i
n
о
rmа
lа
r.
– im
p
еr
а
ti
v
;
–
 di
sp
о
zi
ti
v
;
–
 t
а
v
si
y
a
 e
tu
vc
h
i;
– r
а
g
‘bа
tl
а
n
tir
u
vc
h
i.
–
 d
о
im
iy
;
– v
а
q
tin
ch
а
.
– um
um
iy n
о
rm
а
lа
r;
–
 ma
xs
u
s n
о
rmа
lа
r.
H
u
q
u
q
iy t
iz
im
d
a
g
i 
o‘
rn
i v
a r
o
li b
o
y
ic
h
a
Т
а’
sir e
ti
sh
 
m
iq
yo
si
g
a
 ko
‘r
а
H
u
q
u
q n
о
rm
а
lа
rin
in
g 
xu
su
si
y
a
ti
g
a
 k
o‘
ra
H
u
q
u
q
iy t
a
rt
ib
ga 
sо
li
sh u
su
li
gа k
o‘
rа
A
m
а
l qi
li
sh
 
m
u
d
da
tig
a
 k
o‘
ra
S
u
b
y
ekt
la
rg
a
 
k
o‘
ra

---

271
XIII bob.
 Huquqiy ong
va huquqiy madaniyat
Jamiyatning ma’naviy olamida ijtimoiy 
ongning turli shakllari – axloq, madaniyat, 
san’at, din, fan va boshqalar qatorida huquqiy 
ong hamda madaniyat ham alohida o‘rin tuta-
di. Jahon ma’rifiy taraqqiyotining hozirgi bosqichida ijtimoiy-huquqiy hodisalar-
ga qadriyatlar ta’limoti mezonlari asosida baho berish ustuvor ahamiyat kasb 
etmoqda. Bunday yo‘nalish, xususan, o‘zbek huquqshunoslik fanlari uchun ham 
xos bo‘lib bormoqda.
Huquqshunoslik fanimiz huquqning, butun huquqiy tizimning jamiyatda 
barqarorlik, huquqiy tartibot va qonuniylik muhitini vujudga keltirish, inson 
huquq va erkinliklarini ta’minlash borasidagi ahamiyatidan kelib chiqib, ularni 
nihoyatda muhim 
ijtimoiy qadriyatlar sifatida tadqiq etadi
1
. Huquqni aksiologik 
(qadriyatli) o‘rganish aholining huquqiy ongi va madaniyatini yuksaltirish bi-
lan bog‘liq maqsadli tadbirlarni amalga oshirishda muhim vosita vazifasini 
o‘taydi. Bugungi taraqqiyot asri ijtimoiy hayotning muhim mezoni hisoblangan 
huquqning nufuzini yuksaltirishga, uni ma’naviy ne’mat va ijtimoiy demokratik 
qadriyat tarzida asrab-avaylashga chorlamoqda. Davrning ushbu imperativ 
talabini, qat’iy undovini jamiyat huquqiy ongiga singdirish lozim.
Huquqshunoslik fani huquqni, qonunni, huquq ijodkorlik jarayonini, 
huquqni qo‘llash faoliyatini, huquqiy tartibot muhiti va qonuniylikni, yuridik 
amaliyotni va boshqa huquqiy hodisalarni umuminsoniy madaniyat yutug‘i 
(mahsuli) sifatida talqin etadi. Ushbu huquqiy hodisalarning ijtimoiy ongdagi 
in’ikosi(aksi)ni ifodalash uchun 
«huquqiy ong» (ingl. Legal awareness) kate-
goriyasi kiritilgan. Bu huquq nazariyasida amaldagi huquqni namoyon qiluvchi 
ijtimoiy ong shakli, qarashlar va his-tasavvurlarning majmui, mavjud huquqiy 
munosabatlarni huquqiy tushuncha va kategoriyalarda baholash, shuningdek 
huquqning istiqboli haqidagi qarashlardir.
Ijtimoiy hayotda aksariyat vaziyatlar, holat-hodisalar faqat huquq, 
majburiyat, mas’uliyat, javobgarlik nuqtayi nazaridan baholanadi. Ushbu holat 
hamda jihatlar huquqiy ongda o‘z aksini, ifodalanishini topadi.
1
Qаrаng: Оdilqоriyev Х.T., Yakubоv Sh.U. Milliy huquqiy tizim vа huquqiy qаdriyatlаr. – M., 2010. 
– 391-bеt.
XIII bob. HUQUQIY ONG VA HUQUQIY MADANIYAT
Huquqiy ong, 
huquqiy tafakkur 
va ma’naviyat olami
1-§.

---

272
Odilqoriyev X.T. 
Davlat va huquq nazariyasi
Adabiyotlarda huquqiy ongning bir qancha ta’riflari shakllantirilgan. Ular-
ni umumlashtirgan holda quyidagi ta’rifni keltirish mumkin. 
Huquqiy ong, bu 
avvalo, insonlarning mavjud huquqiy tizim, qonunchilik va boshqa (amaldagi 
va idealdagi) huquqiy hodisalarga nisbatan munosabatini ifodalovchi tasavvur-
lar, bilimlar, axborotlar va his-tuyg‘ular yig‘indisidir.
Huquqiy ong jamiyat a’zolarining huquq haqidagi, ijtimoiy hayotda real 
mavjud bo‘ladigan huquqiy hodisalar haqidagi qarashlari, tasavvurlari, his-
siyotlari, baholashlari, ruhiy munosabatlari majmuidir. Shu nuqtayi nazardan 
huquqiy ongning tabiati va mohiyatiga yondashiladigan bo‘lsa, uning maz-
munida mustaqillik yillarida jamiyatda qaror topayotgan demokratik huquqiy 
qadriyatlar va tamoyillar, huquqiy tizimdagi islohotlar va modernizatsiyalash 
jarayonlari xususidagi fuqarolarning qarashlari, tasavvurlari, hissiyotlari, ruhiy 
kechinmalari majmui aks etadi.
Jamiyatning demokratiya yo‘lidan jadal rivojlanishi ko‘p jihatdan odam-
larning huquqiy ongi, madaniyati va huquqiy savodxonligiga bog‘liqligidan 
kelib chiqib, Harakatlar strategiyasida «aholining huquqiy madaniyati va ongi-
ni yuksaltirish, bu borada davlat tuzilmalarining fuqarolik jamiyati institutlari, 
ommaviy axborot vositalari bilan o‘zaro samarali hamkorligini tashkil etish» 
ustuvor vazifalardan biri sifatida belgilandi
1
. Mazkur vazifani bajarish uchun 
mamlakatimizda huquqiy ta’lim va ma’rifatni, huquqiy bilimlar hamda qonunlar 
targ‘ibotini tubdan yaxshilashga yo‘naltirilgan keng ko‘lamli maqsadli chora-
tadbirlar dasturini ishlab chiqib, amaliyotga joriy etish zarur.
Huquqiy ong huquq bilan umumiy ildizlar, jihat va tabiatga ega. Huquqiy 
ong jamiyatning obyektiv ehtiyojlari va manfaatlari, turli ijtimoiy guruhlar-
ning ta’sirida shakllanadi; o‘zgarib boruvchi hayotiy shart-sharoitlar va ja-
rayonlar tufayli jo‘shqin rivojlanadi; huquqiy ong ijtimoiy ongning tarkibiy 
qismi bo‘lganligi bois falsafiy, mafkuraviy va siyosiy qarashlarning ta’siriga 
uchraydi. 
O‘z in’ikosini ongda (individual ongda, guruh ongida va hokazo) topadi-
gan hayotiy shart-sharoitlar, ehtiyojlar, manfaatlar amaldagi yuridik huquqlar 
va majburiyatlarning o‘zaro nisbati – huquqiy ongning xususiyat – belgisi-
dir. Huquq to‘g‘risidagi g‘oyalar, tasavvurlar, xulosalar bunday nisbatning 
natijasi hisoblanadi. Insonning hech bir faoliyatini uning ongidan tashqarida 
tasavvur qilib bo‘lmaydi. Demakki, biror-bir huquqiy hujjat, birorta yuridik 
munosabat huquqiy ruhiyat va huquqiy mafkuradan tashqari amalga osh-
maydi.
1 
O‘zbеkistоn Rеspublikаsi Prеzidеntining Fаrmоni. O‘zbеkistоn Rеspublikаsini yanаdа rivоjlаntirish 
bo‘yichа Hаrаkаtlаr strаtеgiyasi to‘g‘risidа. / Rаsmiy nаshr / O‘zbеkistоn Rеspublikаsi Аdliya vаzirligi. – T.: 
«Аdоlаt», 2017. – 14-bеt.

---