Toshkent «Adolat» 2018 davlat va huquq nazariyasi

47
II bob.
 Davlat va huquqning
vujudga kеlishi
Qadimgi kishilik jamiyatining «oltin 
davri» bo‘lmish ibtidoiy tuzum o‘z intihosiga 
yuz tuta boshladi. Bu tuzum o‘zining tabiiy 
yemirilish pallasiga kirdi. O‘zlashtiruvchi 
iqtisodiyotdan ishlab chiqaruvchi iqtisodiyot-
ga o‘tilishi insoniyat hayotining barcha sohalarida muhim sifat o‘zgarishlariga 
olib keldi. Yangi tosh asri (neolit) davrida moddiy ne’matlar yaratishning yangi 
manbalari paydo bo‘lishi, ishlab chiqarishning rivojlanishi, mehnat qilish qurol-
vositalarining takomillashuvi, insonlarda tajriba va malakaning ortishi nati-
jasida jamiyatni uyushtirish va boshqarishning urug‘-qabiladoshlik shakli o‘z 
ahamiyatini yo‘qota bordi.
Bu davrda metal eritish va metal qurol tayyorlash ishlab chiqarish vositala-
rining takomillashib borishiga sabab bo‘ldi. Pirovardida, jamiyatning iqtisodiy 
negizi o‘sib bordi, ijtimoiy va ma’naviy hayot boyib, rang-barang bo‘lib o‘zgarib 
bordi. Ibtidoiy jamiyat iqtisodiyoti o‘sishiga, ishlab chiqarishning sifat jihatdan 
yangi jabhalari va hosil olishning yangi usullarining topilishiga mehnatning 
malakalashuvi, ijtimoiy mehnat taqsimoti hal qiluvchi ta’sir ko‘rsatdi.
Tarixiy va ilmiy manbalarda ta’kidlanishicha, ibtidoiy tuzum davrida jami-
yat hayotida 
uchta yirik mehnat taqsimoti sodir bo‘lganligi ma’lum. Murakkab 
tabiiy shart-sharoit, hayvonlarni vahshiyona ovlashning ortib borishi ular bio-
massasining kamayishiga olib kelib, o‘sib borayotgan aholining ehtiyojlarini 
qondirishga yetishmasligi kelib chiqdi. Oziq-ovqat manbalarini kengaytirishga 
majbur bo‘linadi. Hosil beruvchi ekin ekish sohasi kengaya bordi. Ko‘plab qabi-
lalar sug‘orishga asoslangan dehqonchilikka ixtisoslashadilar.
Ijtimoiy mehnat taqsimoti inqilobiy xususiyatga ega bo‘ldi. Dastlab odam-
lar hayvonlarni uy hayvoniga aylantirishni va ko‘paytirishni o‘rganadilar. Bu 
ish mehnatning asosiy sohasiga aylanib, yer haydash yoki ov qilishga nis-
batan ancha foydali bo‘lgan. «Cho‘ponlik bilan shug‘ullanuvchi qabilalar boshqa 
varvarlar ommasidan ajralib chiqqanlar: bu – 
birinchi yirik ijtimoiy mehnat 
taqsimoti edi. Cho‘ponlik bilan shug‘ullanuvchi qabilalar boshqa varvarlarga 
qaraganda ko‘proq mahsulot ishlab chiqarar edilar, shu bilan birga ular ishlab 
chiqaradigan tirikchilik vositalarining xili ham boshqacha edi»
1
.
Shunday qilib, mehnatning chorvachilik turi dehqonchilikdan ajralib chiq-
di. Bu dastlabki mehnat taqsimoti ibtidoiy jamoa tuzumini yirik o‘zgarishlarga 
olib keldi. Shu davrgacha ishlab chiqarilgan mahsulotlar qatoriga sut, go‘sht, 
yog‘, jun, teri kabi mahsulotlar qo‘shildi. Dehqonchilikda ham, chorvachilikda 
ham ixtisoslashish kuchayib borishi oqibatida mehnat unumdorligi oshib bor-
1 
Marks K. va Engels F. Ikki tomlik tanlangan asarlar. «O‘zdavnashr, 1959, II tom. – 337-bet.