Toshkent «Adolat» 2018 davlat va huquq nazariyasi

46
Odilqoriyev X.T. 
Davlat va huquq nazariyasi
Sotsial normalarga – odat, axloq, din, etika, estetika kabi normalar kir-
gan. Ibtidoiy davrdagi sotsial normalar o‘sha tarixiy davr sharoitining va ishlab 
chiqarish munosabatlarining mahsuli bo‘lgan.
F. Engels insoniyatning «go‘daklik» davriga shunday tavsif bergan: «Bu 
urug‘doshlik tuzumi g‘oyat sodda bo‘lganligiga qaramasdan, qanday g‘aroyib 
tashkilot! Soldatlar, jandarmlar va politsiyalar, dvoryanlar, qirollar, noiblar, ho-
kimlar yoki sudyalar, turmalar, protsesslar yo‘q bo‘lsa-da – hamma ishlar 
belgilangan tartibda boradi. Har qanday janjal va anglashmovchiliklar kim-
larga taalluqli bo‘lsa – o‘shalarning kollektivi tomonidan, ya’ni urug‘ va qabila 
tomonidan, yoki ayrim urug‘larning o‘zi o‘rtasida hal qilinadi; kambag‘al va 
muhtoj kishilar bo‘lishi mumkin emas, kommunistik xo‘jalik va urug‘ qarigan-
lar, kasallar va urushda mayib bo‘lganlarga nisbatan ado qiladigan vazifalarini 
yaxshi biladi. Hamma shu jumladan, xotin-qizlar ham teng va erkindirlar»
1
. 
Shunday qilib, ibtidoiy tuzum sharoitidagi ijtimoiy hokimiyat quyidagi 
o‘ziga xususiyatlar bilan ifodalangan:
birinchidan, urug‘ning butun jamoasi hokimiyatning birdan-bir manbayi 
hisoblangan. Barcha jamoa a’zolari hokimiyatni amalga oshirishda ishtirok et-
ganlar, uning to‘laqonli sohibi sanalganlar. Urug‘, qabila jamoasining o‘zi o‘zi 
uchun xulq-atvor qoidalarini o‘rnatganlar va ularga ixtiyoriy rioya qilganlar;
ikkinchidan, urug‘ning barcha katta yoshdagi a’zolari ishtirokidagi 
majlis (kengash)lar ijtimoiy hokimiyatning yuqori, oliy organi bo‘lgan. Umu-
miy majlis (kengash) urug‘ jamoasi hayotining, xo‘jalik faoliyatining barcha 
masalalarini hal etgan;
uchinchidan, urug‘ jamoasining kundalik hayot-faoliyatini boshqarish 
umumiy majlisda saylab qo‘yiladigan oqsoqol zimmasiga yuklatilgan. Boshqa-
ruv ishlari hammaning manfaatini inobatga olib amalga oshirilgan. Oqso-
qol o‘z shaxsiy manfaatini jamoa a’zolarining umumiy manfaatidan ustun 
qo‘yaolmagan. Muhimi, oqsoqol ham, harbiy yo‘lboshchilar ham yalpi ishlab 
chiqarish faoliyatida boshqalar bilan bab-baravar ishtirok qilganlar;
to‘rtinchidan, ibtidoiy tuzumdagi ijtimoiy hokimiyat kuchga emas, balki 
obro‘ga, hurmatga, e’tirofga va odat qoidalariga, diniy talablarga tayangan. 
Qoidabuzarlar qattiq jazolangan. Majburlov, jazo choralarini qo‘llash butun 
urug‘ jamoasining amri bilan amalga oshirilgan. Majburlovni qo‘llovchi alo-
hida, maxsus organlar bo‘lmagan;
beshinchidan, qabila miqyosidagi ijtimoiy hokimiyat ham urug‘ doirasida-
gi hokimiyat singari tamoyillar asosida amalga oshgan. Bu davrda «ibtidoiy 
demokratiya» hukm surgan, deyish mumkin. Qabiladagi ijtimoiy hokimiyat 
qabila kengashi, umumiy yig‘ilishi, qabila boshlig‘i timsolida namoyon bo‘lgan. 
1 
Marks K. va Engels F. Ikki tomlik tanlangan asarlar. «O‘zdavnashr», 1959. II tom. – 273–274-betlar.

---