Toshkent «Adolat» 2018 davlat va huquq nazariyasi

49
II bob.
 Davlat va huquqning
vujudga kеlishi
Davlat urug‘doshlik tuzumidagi ijtimoiy hokimiyatdan quyidagi xarak-
terli belgilari bilan farq qiladi:
birinchidan, davlat fuqarolarning hududiy bo‘linishiga qarab ajralishidan 
iborat bo‘lib, urug‘doshlik tuzumida qon-qardoshlik aloqalari tufayli hududga 
bog‘liq bo‘lmagan urug‘doshlik ittifoqlari bo‘lgan. Bu urug‘doshlik ittifoqlari 
buzilgan, grajdanlar o‘zlarining ijtimoiy huquq va burchlarini qaysi urug‘ va 
qabilaga mansub ekanliklaridan qat’i nazar, yashagan joylariga qarab amalga 
oshira boshlaydilar;
ikkinchidan, davlat urug‘chilik tashkilotidan endi aholi bilan sig‘isha ol-
maydigan ijtimoiy-siyosiy hokimiyatni
1
ta’sis etish bilan farq qiladi, u aholidan 
ajralgan bo‘lib, iqtisodiy va siyosiy jihatdan faqat hukmron sinfga xizmat qiladi. 
Ijtimoiy hokimiyat qurollangan kishilarning maxsus otryadi, armiya, politsi-
yadan, turma va har xil majbur etish muassasalari singari zo‘rlash apparatidan 
iborat. Bularning hammasi urug‘doshlik tuzumiga begona va noma’lum edi.
Ijtimoiy hokimiyat davlat ichida ziddiyat keskinlashgan sari va qo‘shni 
davlat kattalashib, aholi soni jihatidan ko‘payib borgan sari kuchayaveradi. 
Ijtimoiy hokimiyatga ichki omillargina emas, shu bilan birga tashqi siyosiy 
omillar (bosib olinish xavfi va hokazolar) ham ta’sir etadi;
uchinchidan, ijtimoiy-siyosiy hokimiyatni saqlash uchun fuqarolarning 
vznoslari – soliqlar va qarzlar zarur.
Davlat amaldorlari ijtimoiy hokimiyatga va soliqlar undirish huquqiga 
ega bo‘lib, jamiyat organlari sifatida jamiyat ustidan turadilar. Ularning ho-
kimiyati endi obro‘-e’tiborga, jamiyat a’zolarining izzat-hurmatiga emas, balki 
kuchga tayanadi. Maxsus qonunlar ularning manfaatlarini qo‘riqlab, muqaddas 
va daxlsiz darajaga ko‘taradi.
Ibtidoiy jamoa tuzumining barbod bo‘lishi va davlatning paydo bo‘lishi 
turli xalqlarda ular hayotining ichki va tashqi muayyan sharoitlariga qarab 
turlicha sodir bo‘lgan.
Davlatning kelib chiqish umumiy prinsiplari aniq tarixiy sharoitlarda har 
xil bo‘lgan. Davlat qisman urug‘doshlik tuzumini o‘zgartirib, qisman u tu-
zumga yangi organlar kirib, eskisini surib chiqarish, davlat hokimiyatining 
chinakam organlari bilan to‘la almashtirish yo‘li bilan vujudga kelgan.
Demak, davlat aslo jamiyatga tashqaridan zo‘rlab kiritilgan kuch emas. 
Davlat – taraqqiyotning ma’lum bosqichiga chiqqan jamiyatning mahsulidir, 
davlat bu jamiyatning o‘ziga o‘zi zid kelib, hal qilib bo‘lmaydigan ziddiyat-
1 
Ijtimoiy-siyosiy hokimiyat urug‘chilik tuzumidagi ijtimoiy hokimiyatdan farq qiladi. F. Engelsning 
«Оila, хususiy mulk va davlatning kelib chiqishi» asarining ruscha nashrida ibtidoiy-jamoa tuzumi davridagi 
ijtimoiy hokimiyat «общественная власть» deb, siyosiy mazmundagi davlat hokimiyati esa «публичная 
власть» deb yozilgan. Qo‘llanmada «ijtimoiy-siyosiy hokimiyat» iborasi davlat hokimiyati, siyosiy hokimiyat 
ma’nosida ishlatilmoqda.
4–18-8

---