Toshkent «Adolat» 2018 davlat va huquq nazariyasi

Urug‘chilik tuzumi-
ning yemirilishi.
Davlat va huquq-
ning kelib chiqishi
3-§.

---

48
Odilqoriyev X.T. 
Davlat va huquq nazariyasi
di. Mehnatning samarali va unumli bo‘lishi esa, kundalik ehtiyojdan ortiqcha 
qo‘shimcha mahsulot ishlab chiqarilishiga olib keldi. Chorva mollari dastlab 
ayrim oila va shaxslarning boyligini tashkil etdi. Keyinchalik ayirboshlash 
vositasiga aylandi. U asta-sekin kollektiv mulkchilikni siqib chiqardi, xususiy 
xo‘jalik va ishlab chiqarish vositalariga xususiy mulkchilikni keltirib 
chiqardi. Mahsulot ishlab chiqarishning ortishi kundalik mehnat miqdorini 
ham ko‘paytira bordi. Yangi ish kuchini jalb etishga ehtiyoj tug‘ildi. Urushda 
asir olinganlar qulga aylantirila boshlandi. Shunday qilib, xususiy mulk kelib 
chiqdi va jamiyat sinflarga bo‘lindi. 
Keyinchalik, metall asboblar quyish va qulolchilik hamda to‘qimachilikning 
rivojlanishi 
ijtimoiy mehnatda ikkinchi yirik bo‘linishga – dehqonchilikdan 
hunarmandchilikning ajralib chiqishiga olib keladi. Alohida gruppa kishilar 
turli xil mehnat qullari va uy anjomlari tayyorlash bilan shug‘ullana boshlay-
dilar. Endi hunarmandchilikda ixtisoslashish avj oladi. Dehqonlar ham, chorva-
dorlar ham, hunarmandlar ham mahsulotini bevosita ayirboshlash uchun ishlab 
chiqara boshlaydi, ya’ni tovar xo‘jaligi bilan birga savdo-sotiq rivojlanadi.
Kishilik jamiyatining bu tariqa rivojlanishi 
uchinchi yirik ijtimoiy mehnat 
taqsimotiga olib keladi. Sivilizatsiya ishlab chiqarish bilan shug‘ullanmasdan, 
faqat mahsulotlarni ayirboshlash bilan mashg‘ul bo‘ladigan toifani – savdogarlar 
qatlamini vujudga keltiradi. F. Engelsning aytishicha, endilikda birinchi marta 
shunday bir sinf paydo bo‘ldiki, u ishlab chiqarishda hech bir ishtirok etmasa 
ham, ishlab chiqarishga rahbarlik ishini umuman va butunlay o‘z qo‘liga oladi 
va ishlab chiqaruvchilarni iqtisodiy jihatdan o‘ziga itoat qildiradi, har ikki ish-
lab chiqaruvchi o‘rtasida yo‘qotib bo‘lmaydigan vositachiga aylanadi va ularning 
har ikkisini ekspluatatsiya qiladi.
Bu davrga kelib yer ham xususiy mulkka aylanadi, boyliklar ozchilikni 
tashkil etgan ekspluatatorlar sinfi qo‘lida to‘planishi tezlashadi, shu bilan birga 
kambag‘allar soni ham o‘sib boradi.
Jamoaviy mulk o‘rniga kelgan xususiy mulk pirovard natijada mulkiy 
tengsizlikni yuzaga chiqarib, jamiyatni antagonistik sinflarga bo‘lib yubora-
di. Endi jamiyatni boshqarishning urug‘ – qabiladoshlik formasi bularning 
hammasini o‘z ichiga sig‘dira olmasdi. Urug‘doshlik tuzumining umri tugadi. 
Mehnat taqsimoti va uning oqibati – jamiyatning sinflarga bo‘linishi natijasida 
urug‘doshlik jamiyati yemirildi. Urug‘doshlik tuzumi o‘rnini davlat oldi.
Ekspluatatsiyaning, ezishning va sotsial tengsizlikning birinchi klassik 
formasi – qulchilik vujudga keldi. Oqsoqollar va harbiy boshliqlar hokimiyati 
quldorlik davlat hokimiyati bilan almashindi (ba’zi xalqlarning ibtidoiy tuzum-
dan feodal tuzumiga o‘tganligini yodda tutish lozim). 

---