Toshkent «Adolat» 2018 davlat va huquq nazariyasi

175
VIII bob.
 Huquqning 
mohiyati
Akademik V.S. Nersesyans ta’kidlab o‘tganidek, huquqiy ta’limotlar va 
yurisprudensiya tarixi ikki shakldagi huquqni tushunish va huquqqa bo‘lgan 
yondashuvlarning kurashidan iborat. Huquqni bunday tushunish va yondashuvni 
shartli ravishda 
yuridik (jus – huquq so‘zidan olingan, huquq va qonunni 
farqlashdan kelib chiqadigan) hamda 
legistik (Lex – qonun so‘zidan olin-
gan, huquq va qonunni aynanlashtirishdan kelib chiqadigan) shakllarga bo‘lish 
mumkin. Bunda ularning har ikkisi yoki birining u yoki bu xususiyatlarini 
o‘zida mujassam etgan ko‘plab oraliq shakllarning mavjudligi istisno etilmaydi
1
.
Tilga olingan ikki shakldagi huquqni tushunishda ikki xildagi: huquqiy 
va legistik yurisprudensiya konsepsiyalari mos keladi. Bular: birinchisi, huquq 
va qonunni (pozitiv huquqni) bir-biridan farqlashga hamda 
huquqni yuridik
tushunishga asoslanuvchi yurisprudensiya, bu tegishli tarzda davlatning 
yuridik tushunchasini ham o‘zida qamrab oladi; ikkinchisi, huquq va qonunni 
(pozitiv huquqni) aynanlashtiruvchi va 
qonunni legistik tushunishga, o‘zida 
davlatning legistik tushunchasini ham qamrab olishga asoslanuvchi yuris-
prudensiyadir.
Huquqqa legistik yondashuv yuridik pozitivizm, normativizm kabi 
ko‘rinishlarga ega. Ushbu yondashuvni ingliz muta-fakkirlari T. Gobbs, J. Ostin, 
Germaniyada R. Iering, G. Kelzen, Rossiyada G.F. Shershenevich va boshqalar 
asoslab bergan. Nomlari kayd etib o‘tilgan mutafakkirlar turli tarixiy davrlarda 
yashab o‘tgan bo‘lishlariga qaramay, ular ilgari surayotgan quyidagi holatlar 
ularni o‘zaro yaqinlashtiradi: a) huquq – davlat hokimiyatining mahsuli, hukm-
dorning buyrug‘i, talabi va h.k.; b) davlat huquq bilan bog‘liq bo‘lmagan; 
v) davlat hokimiyati huquq ostida emas, balki undan ustun turadi; g) vujudga 
kelish nuqtayi nazaridan davlat birlamchi, huquq esa ikkilamchidir va h.k.
Huquqqa legistik yondashuv huquqni o‘rganishda ham o‘ziga xos tarzda 
yo‘l tutadi. U huquqni falsafiy talqinlardan, his-tuyg‘u, orzu-istaklar va boshqa-
lardan xoli tarzda tadqiq etish lozimligini uqtiradi. Jumladan, nemis huquqshu-
nosi R. Iering davlat va huquq hodisalarini bilish metodologiyasida tavsiflash, 
tasnif va faktlar talqiniga alohida e’tibor qaratib, huquqiy hodisalarni tarixiy, 
tuzilish hamda funksional jihatdan ko‘rib chiqish lozimligini uqtiradi.
Yuridik pozitivizmning bir shakli hisoblangan normativizmga asos solgan 
avstriyalik huquqshunos G. Kelzen esa, «sof huquq nazariyasi»ni shakllantirish 
maqsadida, pozitiv huquqni barcha unga xos bo‘lmagan hodisalardan toza-
lash lozim deb hisoblaydi. Buning uchun ilmiy bilish predmetining chegarasi 
aniq belgilab qo‘yilishi lozim. Uning fikricha, maxsus va o‘ziga xoslikka ega 
bo‘lgan huquq (ya’ni yurisprudensiya deb ataluvchi fan), bir tomondan, «adolat 
1 
Qarang: Нерсесянц В. С. Из истории правовых учений: два типа правопонимания //Политические и 
правовые учения: проблемы исследования и преподавания. – М., 1978; Шу муаллиф. Право и закон. – М., 1983.

---