Toshkent «Adolat» 2018 davlat va huquq nazariyasi

297
XIV bob.
 Huquqiy 
munosabatlar
judga keladi. Aniq huquqiy munosabatlar jinoyat, fuqarolik, mehnat, oila, soliq, 
uy-joy va boshqa kodekslar maxsus qismidagi moddalarning qo‘llanishi aso-
sida kelib chiqishi mumkin. Bunda qonunda mustahkamlangan aniq huquqning 
ta’minlanishi uchun muayyan subyekt tegishli yuridik majburiyatni ado etadi. 
Mutlaq huquqiy munosabatlarda bir taraf aniq ma’lum bo‘ladi – bu 
subyektiv huquq egasidir. Qolgan barcha subyektlar majburiyat o‘tovchi tomon 
bo‘ladilar, ya’ni vakolatli shaxs subyektiv huquqlarning amalga oshirilishiga 
qarshilik qilmasligi lozim. Bunday huquqiy munosabatga mulkchilik munosa-
batlari misol bo‘ladi. 
Nisbiy huquqiy munosabatlarda barcha ishtirokchilar (taraflar) aniq 
belgilangan bo‘ladi, ya’ni huquq egasi ham, majburiyat o‘tuvchi tomon ham 
ma’lum bo‘ladi. Masalan, sotuvchi va xaridor, buyurtmachi va pudratchi, 
ma’muriyat rahbari va xodim. 
Huquqiy munosabatlar o‘z ichki tuzilishiga ko‘ra quyidagi tarkibiy qismlar 
(elementlar) dan iborat:
a) huquqiy munosabatlarning subyektlari (ishtirokchilari);
b) huquqiy munosabatlarning obyekti;
d) huquqiy munosabatning mazmunini tashkil etuvchi subyektiv huquq 
va yuridik majburiyatlar. 
 
Huquqiy munosabat, avvalambor, in-
sonlar (kishilar jamoasi) o‘rtasidagi aloqa, 
bog‘lanish, munosabat bo‘lib, o‘z ishtirokchi-
lariga, taraflariga ega. Har qanday munosa-
bat ikki yoki undan ortiq shaxslar o‘rtasidagi aloqa, muloqot sifatida talqin 
etiladi. Tegishli subyektlarning mavjud bo‘lishi huquqiy munosabatlar amalga 
oshishining muqarrar sharti hisoblanadi.
Huquqiy munosabatlar subyektlari – huquqiy normalar tufayli muayyan 
munosabatlar ishtirokchisi hamda subyektiv huquq va yuridik majburiyatlar 
egasi bo‘lgan insonlar yoki tashkilotlardir. Ushbu ta’rifdan ma’lum bo‘lishicha, 
huquqiy munosabatlar subyektlari ikki toifaga bo‘linadi: insonlar (jismoniy 
shaxslar) va tashkilotlar (jamoaviy subyektlar). Jismoniy shaxslarga tegishli 
davlatning fuqarolari, shu mamlakat hududida turgan xorijiy davlat fuqarolari 
va fuqaroligi bo‘lmagan shaxslar kiradi. Huquqning jamoaviy subyektlariga 
turli-tuman davlat va nodavlat tashkilotlar hamda idoralar, shuningdek davlatning 
o‘zi ham kiradi. Jamoaviy subyektlar sifatida ba’zan ijtimoiy birgaliklar ham 
tushuniladi: masalan, referendum yoki saylovlar o‘tkazilgan chog‘da – xalq, 
saylovchilar (elektorat) ana shunday subyekt hisoblanadi. Fuqaroviy-