Toshkent «Adolat» 2018 davlat va huquq nazariyasi

299
XIV bob.
 Huquqiy 
munosabatlar
Davlat ishtirok etadigan mulkiy munosabatlar davlat mulki, tashqi savdo, 
kredit, boj va qarz masalalarida vujudga keladi. Ba’zi hollarda davlat yagona 
huquq subyekti sifatida maydonga chiqadi. Masalan, Konstitutsiya va amaldagi 
qonunlarga muvofiq, O‘zbekistonda yer, yer osti boyliklari, suv va o‘rmon, 
temir yo‘l, havo va suv transportiga, aloqa vositalariga egalik qilish huquqi 
faqat davlatga tegishlidir. O‘zbekiston Respublikasi – xalqaro huquqiy muno-
sabatlar subyekti, ya’ni ma’lum huquq va majburiyatlar egasidir.
Huquqiy munosabatning subyekti bo‘lish uchun tashkilot yoki jismoniy 
shaxs huquqdorlik maqomiga ega bo‘lishi lozim. Faqat huquqdor, ya’ni 
huquqiy layoqat va muomala layoqatiga ega bo‘lgan jismoniy va yuridik shaxs-
lar 
huquqiy munosabat ishtirokchisi deb tan olinadi.
Huquqdorlik – huquq sohibi, huquqiy aloqalar ishtirokchisi bo‘lish qo-
biliyatidir.
Huquqiy layoqat – shaxsning huquq normalariga muvofiq subyektiv 
huquq va yuridik majburiyatlarga ega bo‘la olish qobiliyatidir. Boshqacha ayt-
ganda, huquqiy layoqat jismoniy va yuridik shaxslarning subyektiv huquq va 
yuridik majburiyatlarga ega bo‘lish imkoniyati, qonunda nazarda tutilgan turli 
munosabatlarga kirishi qobiliyatidir. Insonlarda huquqiy layoqat ular tug‘ilgan 
paytda paydo bo‘lib, vafot etgunicha mavjud bo‘ladi. Huquq normalari huquqiy 
munosabat subyektlarining ular huquqiy layoqatiga mos tarzdagi harakatlanish 
mezoni va chegarasini belgilaydi. Huquq nazariyasida huquqiy layoqatning uch 
turi farqlanadi: umumiy, sohaviy va maxsus.
Umumiy huquqiy layoqat – har qanday shaxsning, yoki tashkilotning 
umuman huquq subyekti bo‘la olish imkoniyatidir. Bu imkoniyat tug‘ilgan 
(tashkil topgandan) boshlab mavjud bo‘ladi.
Sohaviy huquqiy layoqat – shaxs yoki tashkilotning u yoki bu huquq 
sohasida subyekt bo‘la olish yuridik qobiliyati. Turli huquq sohalarida subyekt 
bo‘lish uchun har xil talablar belgilangan. 
Maxsus huquqiy layoqat – muayyan lavozimni prezident, sudya, proku-
ror va h.k. egallash munosabati bilan vujudga keladigan huquqiy munosa-
batlarning ishtirokchisi bo‘lish qobiliyati. Bunday layoqat shaxsning muayyan 
huquq subyekti toifasiga mansub bo‘lishi bilan ham bog‘liq bo‘lishi mumkin 
(masalan, huquqni muhofaza etish organi xodimi).