Toshkent «Adolat» 2018 davlat va huquq nazariyasi

e) ijtimoiy muhit. Huquqning, shuningdek butun yuridik vositalar 
tizimining harakatlanishi muayyan ijtimoiy muhitda ro‘y beradi. Bunda jami-
yat, davlat, siyosiy partiyalar va jamoat birlashmalari hamda fuqarolar to-
monida huquqqa, qonuniylikka munosabat namoyon bo‘ladi. Mazkur muhitda 
mavjud muayyan shart-sharoit, huquqiy madaniyat, huquqiy ong va tartibiy 
holati maydonga chiqadi. Huquq harakatlanadigan ijtimoiy muhitning muhim 
jihatlaridan biri jamiyatdagi qonuniylik va huquqiy tartibot rejimini qamrab 
oluvchi umumiy holat – «huquqiy iqlim»dir.
Tahlil etilayotgan mexanizmda huquqning harakatlanishiga turli ijtimoiy 
omillar ta’sir ko‘rsatadi.
Ijtimoiy omillar huquqiy tartibga solish ehtiyojlarini aniqlashga, huquqiy 
munosabat ishtirokchilarining xulq-atvoriga, yuridik norma qo‘llanayotgan ma-
salaning mazmuniga u yoki bu shaklda ta’sir o‘tkazuvchi ijtimoiy hayot 
hodisalaridir. Ijtimoiy omillar iqtisodiy, siyosiy, huquqiy, madaniy taraqqiyotning 
obyektiv qonuniyatlarini o‘zida namoyon etadi. Ijtimoiy omillarni quyidagicha 
turkumlash mumkin: iqtisodiy, demografik, ekologik, jo‘g‘rofiy, siyosiy-huquqiy, 
g‘oyaviy-ruhiy, ijtimoiy-madaniy, milliy, baynalmilal, ilmiy, tashkiliy-texnikaviy 
va boshqa omillar.
Huquqiy tartibga solish jarayonining ruhiy mexanizmi nihoyat-
da muhim ahamiyat kasb etadi. Shaxsning irodasi, aqliy salohiyati 
(intellekti), motivi, maqsadi, e’tiqodi kabi fazilatlari huquq harakatlanishining 
ruhiy mexanizmi zamirida yotadi. Qonun chiqaruvchi idora ijtimoiy munosa-
batlarni tartibga solishda insonlarning ruhiy xulq-atvori xususiyatlarini ino-
batga oladi. Chunki huquqiy tartibga solish-bu ongga, irodaga, ehtirosga, 
murakkab motivli xulq-atvorga ega bo‘lgan insonlarni boshqarishdir. Huquq 
vositasida inson xulq-atvorining motivlari («ichki istak – intilish») shakllan-
tiriladi. Yuridik normada o‘rnatilayotgan taqiq, man etish yoki ijozat berish, 
rag‘batlantirish usullari bilan, avvalo, inson ruhiyatiga ta’sir etiladi. Shu 
tariqa inson ruhiyatining tashqi ifodasi bo‘lmish yurish-turishi, xulq-atvorining 
o‘zgarishiga erishiladi.

---