Toshkent arxitektura qurilish instituti surayyo Adilovna Qodirova Nigora Xusanboyevna Mirzaahmedova

Tomosha binolari va inshootlarining klassifikatsiyasi. 
Jamoat vazifalari uchun mo‘ljallangan tomosha bino va inshootlari quyidagi 
guruhlarga ajratiladi. 
1. Ko‘rgazma uchun mo‘ljallangan bino va inshootlar: 
1.1. Ko‘rgazma uchun maxsus binolar; 

---

8 
1.2. Ko‘rgazma pavilonlari ; 
1.3. Ixtisoslashtirilgan ko‘chma inshootlar; 
2. Muzey binolari: 
2.1. Badiiy va san’at muzeylari: 
2.2. Amaliy san’at va xalq ijodiyoti muzeylari; 
2.3.Maxsus ixtisoslashtirilgan muzeylar; 
2.4.Tarix muzeylari; 
2.5.Taniqli shaxslarga taalluqli muzeylar va h. 
3. Teatr binolari: 
3.1.Musiqa va opera teatri binolari; 
3.2.Drama teatri binolari; 
3.3. Qo‘g‘irchoq teatri binolari; 
3.4. Yosh tomoshabinlar teatri binolari va h.; 
4. Kinoteatr binolari: 
4.1. Tomoshabinlar soniga qarab mo‘ljallangan kinoteatrlar; 
4.2. Ochiq va yopiq turdagi kinoteatrlar; 
4.3. Ko‘ngilochar muassasalar ichidagi kinoteatrlar va h.; 
5 .Madaniy-ma’rifiy muassasalari bino va inshootlari: 
5.1.Klublar va hordiq chiqarish-ko‘ngil ochar muassasalar; 
5.2.Madaniyat markazlari; 
5.3. Madaniy-ma’rifiy muassasalari; 
6. sirk binolari. 
 
 Jamoat binolarining tipologik belgilarini shakllantiruvchi omillar. 
Jamoat binolari va inshootlari arxitekturasi ijtimoiy-iqtisodiy, shaharsozlik, 
ekologik, sanitariya, funksional, hajmli-rejali, konstruktiv, kompozitsion-badiiy 
omillarning o‘zaro va birgalikdagi ta’siri ostida shakllanadi. Binolarning turli tiplari 
uchun muayyan davrning bir qator sharoitlariga bog‘liq holda u yoki bu omilning 
ta’siri ahamiyatliroq va ustuvor bo‘lib qoladi. Ularni izchillik bilan ko‘rib chiqamiz. 
Ijtimoiy-iqtisodiy omillar. 
Sivilizatsiya rivojlanishidagi ijtimoiy-iqtisodiy o‘zgarishlar binolarni me’moriy 
loyihalanishiga qanchalik tez ta’sir qilishini tarix yaqqol namoyish qilib bergan. 
Muayyan davr va voqeliklar jamoat binosining u yoki bu turiga bo‘lgan ehtiyojni, 
shuningdek har bir tur ichidagi muayyan tarixiy davr va iqtisodiy tuzilma uchun mos 

---

9 
bo‘lgan aniq o‘ziga xos xususiyatlar yo‘nalishini belgilab beradi. Alohida turlar 
o‘rtasidagi aniq chegaralarning yo‘qolib borishi, polifunksionallik, universallik, bino 
turini shakllantiruvchi omillarning o‘zaro bog‘liqligi va bir biriga qo‘shilib ketishi 
hozirgi kun uchun xos hisoblanadi. Arxitektura va shaharsozlikka menejment 
metodlarining tatbiq etilishi shahar rivojlanishi manfaatlariga zid kelishi mumkin. 
Shaharsozlik yo‘nalishidagi loyihalash o‘z mohiyatiga ko‘ra ijtimoiy aksiya bo‘lib, 
jamoaviy birdamlikni ifodalaydi. Shaharsozlik komplekslarini, bir nechta binolardan 
tarkib topgan ko‘p funksional ansambllarning tashkil etilishi o‘rniga individual 
ob’yektlarni joylashtirish amaliyoti tatbiq etilmoqda. Binolarni loyihalashtirishga bu 
kabi yondoshish natijasida shakllanib ulgurgan shahar qabul qila olishi mumkin 
bo‘lgan miqdordan ko‘proq dominantalar yaratilishiga olib keladi. Bu yerda 
shaharsozlik boshqaruvida ahamiyatli mavqega ega yirik investorlar va banklar 
tomonidan “dominanto-polislar” qurishga bo‘lgan talab va buyurtmalar hajmi kun 
sayin ortib borishi kuzatiladi.
Bu muammoning boshqa jihati sifatida shaharsozlik siyosatida ikki tomonlama 
yechimga ega funksiyalarning ajratilishini e’tirof etish mumkin. Bu holatni 
hayotning real voqeliklarini iqtisodiy konsepsiyalar asosida ajratilishi va 
turmushning barcha sohalarini qamrab olgan mehnat taqsimotining iqtisodiy 
toifalanishi natijalari bilan izohlash mumkin. Shaharsozlik nuqtai nazarida bu holat 
ikki tendensiya sifatida aks ettiriladi: 
- funksiya kooperatsiyasi va ixtisoslashuvi shaharning jamoat markazida 
joylashgan ko‘p qavatli kompleks bo‘lishini talab qiladi; 
- funksiyaning qismlarga ajratilishi shahar markazidan uzoqda joylashgan kam 
qavatli jamoat binolari qurilishi taqozo qiladi. 
Biroq, funksional zonalash nazariyasi erkin va alohida turuvchi, keng hududlar 
bilan o‘ralgan va tegishli energiya yo‘qotishlari mavjud bo‘lgan binolar qurilishi 
g‘oyasini ilgari suradi. Ushbu nazariyaning yaqqol va kundalik isboti sifatida tijorat 
zonalardagi avtoturargohlarni keltirish mumkin – bu inshootlar, xuddi biznes-
markazlar singari tunda umuman bo‘m-bo‘sh bo‘ladilar. Xuddi shunday holatni 
turar-joy zonalarida kunduz soatlarida kuzatish mumkin. Ko‘p energiya sarflaydigan 
va “katta energiya yo‘qotishli”, ya’ni sanoat-tijorat zonalaridagi energiyani behuda 
sarflaydigan ulkan yuzali yassi tomlar ochiq dam olish joylari sifatida 
foydalanilmaydi. Muammoning yechimi ekologik loyihalash va ko‘p funksiyali 
universal binolarni qurish, bino fasadlarini yo‘nalishga qarab assimetrik 

---

10 
joylashtirish, sanoat-tijorat binolarining yassi tomlarida turar-joy xonalarini qurish 
bilan bog‘liq. Bu kabi yondoshuvlar mintaqaviy iqlim sharoitlari, qurilishning 
mahalliy xususiyatlari, uzoq muddat xizmat qiladigan mahalliy materiallardan 
foydalanish ko‘lamini kengaytirilishiga asoslanadilar. Shunday qilib, yangi 
mintaqaviy sifat rivojlanishi zarur. Ekologik qurilish, birinchi navbatda, mintaqaviy 
farqlanishlarga ega va ularni hisobga olgan holdagina bino va umuman shaharning 
yangi individual turini yaratish mumkin.