Тошкент автомобил йуллар институти “Механизмлар назарияси ва машина деталлари” кафедраси

Пластик силжиш нисбатан юмшоқ пўлатдан ясалган, тезлиги секин, лекин катта юкланиш билан ишлайдиган узатмаларда учрайди. Бунда тиш сиртига тушадиган куч меъёридан катта ишқаланиш кучи ҳосил қилади ва юмшоқ пўлатни деформациялаб, оқувчанлик даражасига олиб боради, оқибатда металл ишқаланиш кучи йўналган тамонга қараб сидирилади.
Тишларнинг емирилиши олдини олиш чоралари асосий масала ҳисобланади.


Маъруза- 8 (2- соат). Тишли узатмалар ғилдирак тишларини мустаҳкамликка эгувчи кучланиш бўйича ҳисоблаш

1. 
   Цилиндрсимон тўғри тишли ғилдирак тишларини эгилишга ҳисоб-лаш.
   
2. 
   Цилиндрсимон қия тишли ғилдирак тишларини эгилишга ҳисоб-лаш ҳусусияти.
   
3. 
   Конуссимон ғилдирак тишларини эгилишга ҳисоблаш.
   

1. Узатмаларни лойиҳалашда ғилдирак тишларини эгилишдаги кучланишга чидамлилигини аниқлаш асосий ҳисоблардан биридир. Бунда қуйидаги соддалаштиришлар киритилади (8.1 –расм):

а) тишга таъсир этувчи куч унинг учига қўйилган бўлиб, xаракат фақат битта тиш тиш воситасида узатилади деб олинади;
б) ишқаланиш кучи кам таъсир кўрсатганлиги учун ҳисобга олинмайди;
в) тиш консолли балка деб қаралади.

• 
  
• 
  8.1 – расм.
  
• 
  

Маълумки, ғилдиракнинг илашишида тишларга таъсир этадиган асосий куч - F_n бўлиб, у илашиш чизиғи бўйича тишларнинг сиртига тик йўналади (8.1-расм). Ҳисобни осонлаштириш учун бу куч илашиш қутбига кўчирилиб, ташкил этувчи айланма куч - F_t , радиал куч - F_r ларга ажратилади. Бу кучлардан тиш асосида ҳосил бўладиган эгувчи кучланишнинг умумий қиймати қуйидагича бўлади:
σ_F = σ_эг – σ_c , (8.1)
бу ерда σ_эг –эгувчи моментдан ҳосил бўладиган кучланиш;
σ_c -радиал кучдан ҳосил бўладиган сиқувчи кучланиш.

8.2 - расм

Кучни тиш учига қўйилиш фарази туфайли фарқ пайдо бўлади, яъни умумий куч α^’ = α + Δα бурчак остида таъсир этади (8.2 –расм) унда,

σ _эг = F^’_t ·l / W = 6 F^’_t · l / ( b · s² ); (8.2)
σ_c = F^’_r l / ( b s ), (8.3)

бу ерда

F^’_t = F·cos α^’ = F_t ·cos α^’/ cos α;
F^’_r = F^’_n·sin α^’ = F_t · sin α^’/ cos α;
W = ( b s² ) / 6 – тиш асосининг қаршилик моменти;
b s – тиш асосининг юзи;
b – тишнинг узунлиги (ёки ғилдирак эни).
Формулалардаги l ва s ларнинг абсолют қийматларини аниқлаш қийин бўлганлиги туфайли, ҳар xил модулли тишларнинг ўxшашлигидан фойдаланиб, улар ўлчамсиз коэффициент билан алмаштирилади:
l’= l / m , s’ = s / m.
Юқоридаги (8.1) формулага (8.2), (8.3) ва l = l’ m, s = s’·m ларни қўйиб, қуйидагича ёзиш мумкин,
σ_F =[(F_t·K_F)/(b m)][(6 l’ / (s’)²)(cosα^’/ cosα) -sinα^’/(s’·cosα)]K^H,
бу ерда K_F – юкланиш коэффициенти, K_F = K_Fβ K_Fα· K_{F ν};