Тошкент автомобил йуллар институти “Механизмлар назарияси ва машина деталлари” кафедраси

1.Цилиндрсимон тишли узатманинг геометрик ўлчамлари қуйидагича ифодаланилади (6.1-расм):

6.1 – расм.
d₁ ва d₂ - шестерня ва тишли ғилдирак бўлувчи айланаларининг диаметрлари.
d_w1, d_w2 –шестерня ва ғилдирак бошланғич айланаларининг диаметрлари. Бу диаметр илашишдаги бўлган ғилдиракларга таалуқли бўлиб, алоҳида олинган ғилдирак учун қўлланилмайди.
Тишлар хеч қандай тузатишсиз тайёрланганда бу диаметрлар бўлувчи диаметрларга тенг яъни d_w= d бўлади. Қуйида шундай тишли узатмаларни ўрганамиз.
d_a1, d_a2 -тишларнинг учидан ўтган айланалар диаметрлари;
d_f1, d_f2 - тишларнинг тубидан ўтган айланалар диаметрлари;
d_b1, d_b2 -асосий айланалар диаметрлари. Бу айлананинг ёйилма-сидан тишни ён ёғи сирти учун зарур бўлган эвольвента чизиғи ҳосил қилинади.
Диаметрал параметрларда ишлатилган w, a, f, b индекслар мос равишда шу айланалар билан боғлиқ бўлган бошқа параметрларни ифодалашда қўлланилади.
a, a_w -марказлараро масофа, d = d_w бўлганда, a = a_w.
P_t – тишли ғилдиракнинг бўлувчи ёки бошланғич айлана бўйича қадами;
P_b - тишли ғилдиракнинг асосий айлана бўйича қадами;
h -тишнинг баландлиги. h= h_a + h _f бу ерда h_a -бўлувчи айлана билан чегараланган тиш каллаги баландлиги; h _f -тиш оёғи баландли-ги (6.2-расм).
П - илашиш қутби;
A₁ A₂ = q - илашиш чизиғи.
a, α_w -илашиш бурчаги. ГОСТ 13755-81 га асосан тиш кесувчи асбобнинг бурчаги α = 20^о. a_w= a бўлганда α_w = α =20^о.
q_α -фаол илашиш чизиғи, яъни илашманинг ишчи қисми.
Тиш элементларининг геометрик ўлчамларини аниқлаш учун бўлувчи айлана асос қилиб олинади. Ҳар бир ғилдиракдаги ана шу айлананинг узунлиги учун қуйидаги тенгликни ёзиш мумкин:
L= π · d = z · P_t ,

бундан d = z · P_t / π ,

бу ерда z - ғилдиракнинг тишлар сони.
Демак, юқорида айлана диаметри қадам ва ўлчовсиз сон π орқали ифодаланмоқда. Шу сабабли, тишли ғилдиракнинг асосий ўлчамларини аниқлаш ва амалда уларни ўлчаш қулай бўлиши учун илашиш модули деб аталувчи асосий параметр m киритилади. Бошқача қилиб айтганда, модуль нисбий кадамдир , яъни:
m = P_t / π .
Модуль миллиметр хисобида ўлчаниб, унинг қийматлари СТ СЭВ 310-76 да келтирилган. Унда, диаметр модуль орқали қуйидагича ифодаланади: d = m z.
Тишли ғилдиракнинг стандартдан олинган модуль билан ўлчана-диган айланасини бўлувчи айлана дейилади. Ғилдиракнинг бўлувчи айланаси бўйича олинган қадами тиш қирқувчи асбобнинг қадамига тенг бўлади.