Toshkent axborot texnologiyalari universiteti akt sohasida iqtisodiyot va menejment fakulteti 130 – 20 gurux talabasi shavkatov behruzning fond bozorida biznes fanidan ‘birja bozorlarida kliring va hisob kitoblar’ mavzusida bajargan ishi

Eng oddly bozor operatsiyasi uchta tarkibly qismdan iborat: sotuvchi va xaridor o'rtasida bitim tuzish (og'zaki yoki yozma shaklda); bitim bo'yicha hisob- kitoblar (masalan, tovar narxini uning miqdoriga ko'paytirish va butu bitim narxini (bahosini) aniqlash); tovar va pul mablag'larini bir-biriga berish yo'li bilan shartnomani ijro etish. Qoidaga ko'ra, faqat eng oddly bitimni tuzishda sotuvchi va xaridor vositachilarsiz to'g'ridan-to'g'ri uchrashadi. Biroq zamonaviy birja (fond, fyuchers) bozorida sotuvchi va xaridor bitimlari vositachilarsiz to'g'ridan-to'g'ri kamdan-kam hollarda tuzidilar. Ko'p hollarda ular bir-biridan vaqt va makon bo'yicha ajralgan bo'ladi. Birja tovarlari sotuvchi va xaridorlar o`rtasida bog'lovchi bo'g'in bo'lib odatda goh sotuvchi, goh xaridor rolida ishtirok etadigan birja vositachilari xizmat qiladi. Shunday qilib, birja bozor bitimining barcha qismlari alohida bo'lib olishi ro'y beradi: shartnoma (bitim) tuzish birlamchi sotuvchi va yakuniy xaridor o'rtasida emas, mijozlar va birja vositachilari o'rtasida amalga oshiriladi; bitim bo'yicha barcha hisob-kitoblar, unda ishtirok etgan tomonlarning majburiyatlarini aniqlash kliring jarayonida tashki etiladi; bitium tjro etish (bajarish) hisob-kitoblar» deb nomlanadigan Jarayonda bo'lib o'tadi.

3.Asosiy risk turlari Birja bozorining hisob-kitob-kliring tizimi xizmatlaridan foydalanuvchi qatnashchilari bitimlarning bozor arakteri tufayli o'z kapitali yoki pul mablag'larini doimo riskka qo'yadi. Ko'rsatilgan riskning asosiy turlari qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin, Abban ford yoki tyuchers Bozor riski bu butun fond yok! fyuchers bozorida, masalan, bank foiz stavkasining o'zgarishi bilan bog'liq riskdir. Kliring-hisob-kitob jarayonl belgilangan vaqt davomida analga oshiriladi. Shu sababli narxning o'zgarishi tufayli yo'qotishlarga uchrash ehtimoli mavjud Bu riskning turlaridan biri halqaro bozor riski hisoblanadi, u jahon qimmatli qog'ozlar va fyuchers shartnomalari bozorida hisob-kitoblar muddatining muvofiqlashtirilmaganligi natijasida vujudga keladi. Masalan, qimmatli qog'ozlami boshqa mamlakatda sotib olgan broker mamlakatlarda hisob-kitob muddatlarining mos kelmasligi sababli uni o'z mamlakatida darhol sota olmaydi. Kredit riski bu kliring va hisob-kitob butun zanjirining bo'g'inlaridan birida hisob-kitoblarning o'z vaqtida bo'lmaslik riskidir. Bu risk birja savdost jarayoni vositachilari bo'lgan brokerlar o'tasida kamdan-kam uchraydi yoki eng kichik miqdorda bo'ladi, chunki rivojlangan birja buzori va uning infratuzilmast sharoitlarida to'lovlaral kafolatlashning takomillashgan tizimlari ishlab chiqilgan. Biroq broker va uning mijozi o'rtasidagi munosabatlarda mijozning brokerga to loval amalga oshirmaslik riski daima bo'ldi