Toshkent axborot texnologiyalari universiteti u. R. Xamdamov, dj. B. Sultanov, S. S. Parsiyev, U. M. Abdullayev operatsion tizimlar

Qobiq
Linuxda grafik foydalanuvchi interfeysi mavjud bo‘lsada, aksariyat dasturchilar va ilg‘or foydalanuvchilar hali ham qobiq deb nomlangan buyruq satri interfeysini afzal ko‘rishadi. Ular ko‘pincha grafik foydalanuvchi interfeysidan qobiqli bir yoki bir nechta oynalarni ishga tushiradilar va ularda ishlaydilar. Qobiq buyruqlar satri interfeysi foydalanish uchun tezroq, ancha kuchli, kengaytirilishi oson va sichqonchani doimiy ravishda ishlatish zaruratini tug‘dirmaydi. U UNIX qobig‘iga asoslangan, Bourne qobig‘i deb nomlangan (Bourne Shell, Stiv Burne tomonidan yozilgan va keyin Bell Labs tomonidan yozilgan) va aslida Bourne Again SHell uchun qisqartma hisoblanadi. Boshqa ko‘plab qobiqlar (ksh, csh va boshqalar) ishlatiladi, ammo bash Linux tizimlarining ko‘pchiligida mavjud standart qobiqdir. Qobiq ishga tushirilganda, u ishga tushadi va keyin kiritish uchun so‘rovni (odatda foiz yoki dollar belgisi) ko‘rsatadi va foydalanuvchidan buyruq satriga kirishni kutadi. Foydalanuvchi buyruq satriga kirgandan so‘ng, qobiq undan birinchi so‘zni chiqarib tashlaydi, bu bo‘shliqli yoki yorliqli belgi bilan ajratilgan belgilar qatorini anglatadi. Qobiq ushbu so‘zni ishga tushiriladigan dasturning nomi deb taxmin qiladi, ushbu dasturni qidiradi va agar uni topsa, uni bajarish uchun ishga tushiradi. Bunday holda, qobiq ishga tushirilgan dastur muddati davomida to‘xtatiladi.
Dastur ishi tugashi bilan qobiq keyingi buyruqni o‘qishga harakat qiladi. Bu yerda ta’kidlash kerakki, qobiq - bu oddiy foydalanuvchi dasturidir. Unga kerak bo‘lgan narsa – bu klaviaturadan o‘qish va monitorga chiqarish, shuningdek, boshqa dasturlarni ishga tushirish. Buyruqlar argumentlar bo‘lishi mumkin, ular ishga tushiriladigan dasturga matn satrlari ko‘rinishida uzatiladi. Masalan, buyruq satri cp src dest
cp dasturini ikkita argument bilan ishlaydi, src va dest. Ushbu dastur birinchi argumentni mavjud faylning nomi sifatida sharhlaydi. U ushbu fayldan nusxa oladi va ushbu nusxani dest deb ataydi. Hamma argumentlar ham fayl nomlari hisoblanmaydi. Satrda head –20 file
birinchi argument - 20 head dasturga file faylining dastlabki 20 satrini chop etishni buyuradi (standart 10 qator o‘rniga). Buyruqlar ishlashini boshqarish yoki qo‘shimcha qiymatlarni ko‘rsatadigan argumentlar bayroqlar deb nomlanadi va kelishuvda chiziqcha (-) belgisi bilan ko‘rsatilgan. Noaniqliklarga yo‘l qo‘ymaslik uchun chiziqcha (-) talab qilinadi, chunki, head 20file buyrug‘i qonuniydir. U head dasturiga 20 nomli faylning dastlabki 10 satrini chop etishni va keyin ikkinchi file faylining dastlabki 10 satrini chop etishga ko‘rsatma beradi. Linux tizimining ko‘pgina buyruqlari bir nechta bayroq va argumentlarni qabul qilishi mumkin. Fayllar guruhini aniqlashni osonlashtirish uchun, qobiq sehrli belgilarni (magic charecters), ba’zida guruh (wild cards) deb ham ataladi. Masalan, “yulduzcha” belgisi, barcha bo‘lishi mumkin bo‘lgan matn satrlarini bildiradi, shuning uchun ls*.c
satri ls dasturiga ismlari .c bilan tugaydigan barcha fayllarni ro‘yxatga olishni buyuradi. Agar x.c, y.c va z.c fayllari bo‘lsa, bu buyruqqa tengdir.
ls x.c y.c z.c
Boshqa har qanday bir belgini o‘rnini bosadigan guruh belgisi bu so‘rov belgisidir. Bunga qo‘shimcha ravishda, kvadrat qavs ichida siz dasturni tanlashi kerak bo‘lgan juda ko‘p belgilarni belgilashingiz mumkin. Masalan,
ls [ape]*
buyrug‘i "a", "p" yoki "e" harflari bilan boshlanadigan barcha fayllarni ko‘rsatadi. Qobiq kabi dastur undan o‘qish yoki xulosa qilish uchun terminalni (klaviatura va monitor) ochmasligi kerak. Buning o‘rniga, ishga tushirilgan dasturlar avtomatik ravishda faylni o‘qish, bu standart kirish (standard input) qurilmasi deb nomlanadi, faylga yozish uchun – standart chiqarish (standard output) qurilmasi, va standart xatoliklar (standard error) haqida xabar berishda faylga yozish huquqiga ega bo‘ladi. Odatda, terminal ushbu uchta qurilmaning barchasiga mos keladi, ya’ni standart kirishdan o‘qish klaviaturadan amalga oshiriladi va standart chiqishga (yoki xatoliklar uchun chiqish uchun) yozish ekranga tushadi. Ko‘p Linux dasturlari standart kirish moslamasidan ma’lumotlarni o‘qiydi va standart chiqish moslamasiga yozadi. Masalan, sort
buyrug‘i saralash dasturini ishga tushiradi, u terminaldan satrlarni o‘qiydi (foydalanuvchi fayl oxirini belgilash uchun Ctrl+D tugmalar birikmasini bosmaguncha) va keyin ularni alifbo tartibida tartiblaydi va natijani ekranda namoyish etadi. Standart kirish va chiqish yo‘naltirilishi mumkin, bu juda foydali xususiyatdir. Buning uchun mos ravishda "<" va ">" belgilaridan foydalaniladi. Ularni bir vaqtning o‘zida bitta buyruq satrida ishlatishga ruxsat beriladi.
Masalan, sort out
buyrug‘i sort dasturini in faylini kirish sifatida qabul qilishga va chiqishni out faylga yo‘naltirishga majbur qiladi. Standart xatoliklar xabari chiqishi yo‘naltirilmagani uchun, keyin barcha xatolik xabarlari ekranga tushadi. Standart kirish moslamasidan ma’lumotlarni o‘qiydigan dastur ushbu ma’lumotlarga ma’lum bir ishlov berishni amalga oshiradi va natijani filtr deb nomlangan standart chiqish oqimiga yozadi. Uchta alohida buyruqdan iborat quyidagi buyruq satrini ko‘rib chiqamiz:
sort temp; head –30 Birinchidan, sort dasturi ishga tushadi, u fayldan ma’lumotlarni oladi va natijani temp fayliga yozadi. U o‘z ishini tugatgandan so‘ng, qobiq head dasturni ishga tushiradi, unga temp faylidan standart terminal bo‘lgan standart chiqish moslamasiga dastlabki 30 qatorni chiqarishni buyuradi. Nihoyat, vaqtinchalik temp fayli o‘chiriladi. Shu bilan birga, u butunlay yo‘q qilinadi va endi qayta tiklanmaydi. Buyruqlar satrlari ko‘pincha ishlatiladi, bunda buyruqlar satridagi birinchi dastur ikkinchi dastur kirish sifatida foydalanadigan natijani yaratadi. Oldingi misolda buning uchun vaqtinchalik temp fayli ishlatilgan. Ammo, Linux tizimi buning oson yo‘lini ta’minlaydi.
Linux universal ko‘p vazifali tizim hisoblanadi. Bitta foydalanuvchi bir vaqtning o‘zida bir nechta dasturlardan ularning har biri alohida jarayon sifatida foydalanishi mumkin.