Toshkent axborot texnologiyalari universiteti u. R. Xamdamov, dj. B. Sultanov, S. S. Parsiyev, U. M. Abdullayev operatsion tizimlar

Linux Utilitalari
Linux foydalanuvchi buyruqlar qatori interfeysi (qobiq) ko‘plab yordamchi standart dasturlardan tashkil topgan. Ushbu dasturlarni quyidagi olti toifaga bo‘lish mumkin:

1. 
   Fayllar va kataloglarni boshqarish buyruqlari;
   
2. 
   Filtrlar;
   
3. 
   Matn muharrirlari va kompilyatorlar kabi dasturlarni ishlab chiqish vositalari;
   
4. 
   Matn protsessorlari; 5. Tizim boshqaruvi; 6. Har xil.
   

9.1- jadval

Buyruq	Funksiya
cat	standart fayla bir nechta fayllarni ulash
chmod	faylni himoya qilish rejimini o‘zgartirish
cp	faylni nusxalash
cut	fayldan matn ustunlarini kesish
grep	ma’lum bir shablonni fayldan qidirish
head	fayldan birinchi qatorni ajratib olish
ls	katalog ro‘yhati
make	ikkilik faylni yaratish uchun kompilatsiya qilish	fayllarni
mkdir	katalog yaratish
paste	matnlarni faylga joylashtirish
pr	chop etish uchun faylni formatlash
rm	faylni o‘chirish
rmdir	katalogni o‘chirish
sort	fayl satrlarini alifbo bo‘yicha tartiblash
tail	fayldan ohirgi satrlarni chiqarish
tr	Belgilarni bir to‘plamdan boshqasiga o‘zgartirish

POSIX 1003.1-2008 standarti ushbu dasturlarning taxminan 150 tasining sintaksisi va semantikasini aniqlaydi, asosan birinchi uchta toifaga kiradi. Ushbu dasturlarni standartlashtirish g‘oyasining maqsadi barcha Linux tizimlarida ishlaydigan qobiq skriptlarini yozish imkoniyatiga ega bo‘lishdir. Ushbu standart yordamchi dasturlarga qo‘shimcha ravishda veb-brauzerlar, multimedia fayllarini ishga tushuruvchilar, rasmlarni ochish dasturlari, ofis to‘plamlari va boshqa shu kabi ko‘plab dasturlar mavjud. Fayllar va kataloglarni boshqarish buyruqlari 9.1- jadvalda keltirilgan. Masalan, quyidagi buyruqni ko‘rib chiqamiz:
cp a b
Ushbu buyruq asl faylni o‘zgartirmasdan, a faylni b fayliga ko‘chirib o‘tkazadi.
Yadro tuzilishi
9.1- rasmda Linux operatsion tizimining umumiy tuzilishi ko‘rsatilgan. Endi tizimning yadrosini batafsil ko‘rib chiqaylik (jarayonlarni va fayl tizimini rejalashtirishni o‘rganishni boshlashdan oldin). Yadro to‘g‘ridan-to‘g‘ri qurilma ta’minoti bilan ishlaydi va K/Ch qurilmalari va xotira boshqaruv bloki bilan o‘zaro aloqani ta’minlaydi, shuningdek, protsessorning ularga kirishini nazorat qiladi. Yadroning pastki darajasi (9.2- rasm) past darajadagi uzilishlarni ishlov beruvchi va dispetcherlash mexanizmidan iborat. Dispetcherlash uzilish sodir bo‘lganda amalga oshiriladi. Shu bilan birga, past darajadagi kod jarayonning bajarilishini to‘xtatadi, holatini yadro jarayonlari tarkibida saqlaydi va tegishli drayverni ishga tushiradi. Jarayonni dispetcherlash yadro ma’lum bir operatsiyani tugatgandan so‘ng amalga oshiriladi va foydalanuvchi jarayonini yana ishga tushurish vaqti keladi.
Keyin turli xil yadro quyi tizimlarini uchta asosiy komponentlarga ajratilgan. 9.2- rasmdagi kiritish/chiqarish komponentlari yadroning barcha qismlarini, quril-malar bilan o‘zaro ishlashni, shuningdek, tarmoq operatsiyalari va tashqi qurilmalarga kiritish/chiqarish operatsiyalarini bajarishni o‘z ichiga oladi. Eng yuqori darajada, barcha kiritish/chiqarish operatsiyalari Virtual fayl tizimi (VFS- Virtual File System) darajasida birlashtirilgan. Eng yuqori darajada faylni o‘qish jarayoni (u xotirada yoki diskda bo‘ladimi) - bu terminal kirishidan belgilar o‘qish operatsiyasini bajarish bilan bir xil. Eng past darajada, barcha kiritish/chiqarish operatsiyalari biron bir qurilma drayveridan o‘tadi. Linux ning barcha drayverlari belgili qurilma drayverlari yoki blokli qurilma drayverlari deb tasniflanadi, asosiy farqi shundaki qidirish va tasodifiy kirishga faqat blokli qurilmalar uchun ruxsat beriladi. Texnik nuqtai nazardan, tarmoq qurilmalari belgili qurilmalar, ammo ular bilan ishlash biroz farq qiladi, shuning uchun ularni ajratib ko‘rsatish yaxshiroq (9.2- rasmda ham ajratib ko‘rsatilgan).

9.2- rasm. Linux operatsion tizimi yadrosi tuzilishi