Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti a. A. Azlarova, M. M. Abduraxmanova bank marketingi va

5-rasm. Banklarda moliyaviy innovatsiyalarning yaratilish jarayoni. 

---

21 
Aktivlar menejmentida banklar aktivlar tuzilishi, miqdorini kredit berish 
muddatlariga rezerv doirasida muvofiqlashtirishga e‘tibor berganlar. Majburiyatlar 
menejmentida esa banklar yangi qo‗shimcha pul mablag‗larini topish (jumladan, 
banklararo bozordan qarz olish) va aktivlar chegarasini saqlashga e‘tibor qaratmog‗i 
lozim. Tijorat banklari faoliyatidagi vujudga keladigan risklarni boshqarish 
borasidagi siyosati uning aktivlari va passivlarini shakllantirishda o‗zaro qarama-
qarshi bo‗lgan likvidlilik-foydalilik hamda risklilik ko‗rsatkichlari o‗rtasidagi oqilona 
nisbatni ta‘minlashga qaratilishi lozim. Tijorat banklari boshqaruvidagi mavjud 
risklarni taktik choralar doirasida samarali boshqarib bo‗lmasligini jahon moliyaviy-
iqtisodiy inqirozi yana bir bor tasdiqladi. Shu sababli moliyaviy beqarorlik sharoitida 
tijorat banklari faoliyatini samarali boshqarish va ularni rivojlantirish, ularni baholash 
va samarali boshqarishni ta‘minlash strategiyasi nafaqat milliy bank tizimi balki 
xalqaro miqyosda ham birlamchi masala bo‗lib qolmokda.
Keyingi yillarda amalga oshirilgan chora-tadbirlar tufayli mamlakatimiz bank 
tizimi yuqori sur‘atlar bilan taraqqiy etib, kuchli raqobat muhiti shakllanmoqda. 
Shuning uchun banklar mijozlar bilan ishlashda zamonaviy bank mahsulotlari va 
xizmatlarini 
joriy 
etish 
hamda 
mavjudlarini 
takomillshashtirgan 
holda 
raqobatbardoshlik tamoyiliga asoslangan boshqaruv qarorlarini qabul qilishlari talab 
etiladi. Banklar faoliyatini tartibga solish va ularni nazorat qilishdan asosiy maqsad 
"O‗zbekiston Respublikasi Markaziy banki to‗g‗risida" gi qonunning 50 - moddasiga 
muvofiq bank tizimini barqaror tutib turish, omonatchi va kreditorlar manfaatlarini 
himoya qilishdan iborat.
Shunga ko‗ra tijorat banklari faoliyatini baholash mezonlariga o‗zgartirishlar 
kiritildi va ularni xalqaro standartlar darajasiga ko‗tarishga xarakat qilindi. Ularning 
Bazel me‘yorlaridan farqi bank tizimi faoliyatini baholashda qo‗llaniladigan 
tamoyillari hisoblanadi.
Rivojlangan mamlakatlarda banklarda majburiyatlar menejmentiga e‘tibor 
kuchayishi va kredit berishda o‗zgaruvchi foiz stavkasiga (LIBOR – London inter 
bank offer rate) o‗tish natijasida banklarning buxgalteriya balansi ancha kengaydi. 
Banklar majburiyatlarini samarali boshqarib foiz stavkalarini o‗zgartirib banklar aro 
bozorlaridan mablag‗larini jalb qilgan holda bank kreditlariga bo‗lgan talabni 
qondirishga erishmoqdalar.
Naqd pullar menejmentidagi texnologik yangiliklar yangi turdagi moliyaviy 
mahsulotlar: kredit kartalari, fondlarni elektron o‗tkazish (EFT) vositalari, avtomatik 
kassir mashinalari (ATM), sotish manzilidagi mashinalari (POS) taklif etish 
natijasida boshqarish samaradorligini oshishiga va operasion xarajatlarni 
pasaytirishga sabab bo‗lmoqda. 
Nazariy jihatdan banklarning globallashuvi uchta yo‗nalishda amalga oshiriladi 
(Kanale 1997) birinchi yo‗nalishi chet mamlakatlarda filial tarmoqlarini ochish. 
Misol uchun, SITI guruhi va BARKLEYSlarni olaylik. Ikkinchi yo‗nalish – banklarni 
sotib olish va banklarning qo‗shilishi; uchinchi banklar ishtirokida strategik alyanslar 
tuzish.1984 yil Doych bank Morgan Grinfeldni sotib olgan. XST bankining GATS 
banki bilan qo‗shilishi bunga misol bo‗la oladi. 
Globalizatsiya jarayoni banklar tomonidan ―xavfsizlik‖ muammosini hal 

---

22 
qilishga bo‗lgan e‘tiborini kuchaytirdi. Umuman olganda ―xavfsizlik‖ muammosi 
ikkita jarayonni birlashtiradi:
1) banklar o‗zlarining bozor aktivlarini – uy sotib olish va yengil mashina 
qarzlarini – qimmatli qog‗ozlar bozoriga yo‗naltiradi. Chet el tajribasida buni Asset-
backed securities (ABS) deb ataydi. 
2) moliyaviy vositachilikka qarshi bo‗lgan jarayon, ya‘ni kapital bozorlaridan 
to‗g‗ridan-to‗g‗ri qarz olish hisoblanadi. 
Olimlarning e‘tirofi bo‗yicha banklarning kelgusidagi iqtisodiyotdagi roli 
haqida turli fikrlar bayon qilingan. Jumladan, xorij adabiyotlarini sharhlab XXI 
asrdagi banklarning quyidagi xususiyatlarini qayd etish lozim:
1.Banklarni qayta tuzish, uning funksiyalarini bir-biridan ajratish va ayrim 
hollarda narxlash va alohida xizmat ko‗rsatish; 
2.Kapitalni shakllantirish – ko‗pgina banklarda ortiqcha kapitalning mavjudligi 
bank operatsiyalarini bajarishda va faoliyatini amalga oshirishda kapitaldan mohirona 
qo‗llashni, kredit risklariga bardosh berishi uchun yangi ulushlarini qayta sotib olish 
operatsiyalarini bajarishni talab etadi; 
3.Banklar o‗zaro subsidiyalash funksiyalarini yo‗qotib uning o‗rnini bozorga 
kirib kelgan yangi banklar egallamoqda; 
4.Banklar asosiy funksiyalarini (kredit berish va qimmatli qog‗ozlar bozorida 
harakat qilish) kuchaytirishlari lozim. Ularning (banklarning) qiyosiy ustunliklari 
axborot yig‗ishda, uni sir saqlashda, risk tahlilini bajarishda, bergan qarzlarni 
monitoring qilish, qarz kontraktlarini tuzish va brokerlik faoliyatini olib borishidadir; 
5.Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi banklarning ―xavfsizlik‖ muammosini 
nisbatan ikkinchi darajaga so‗rib qo‗ysada, u yanada banklar taraqqiyotida, defoltga 
uchramasligi uchun muhim ahamiyatga ega bo‗lmoqda; 
6.Rivojlangan mamlakatlarda banklar daromadining katta qismi balansdan 
tashqaridagi biznes faoliyatidan shakllanadi. 
Taraqqiyot shu tarzda davom etsa kelgusida banklarning tuzilishi o‗zgarib 
Luvellen (1996) ta‘kidlaganidek ―kontrakt banklar‖ maqomini oladi. 
Kontrakt bankning ma‘nosi shundan iboratki ular iste‘molchilar bilan 
moliyaviy xizmatlarni taklif etish haqida bitim tuzadilar. Bitim asosida iste‘molchiga 
moliyaviy xizmat ko‗rsatishda kontrakt bank ayrim xizmat turlarini boshqa 
banklardan, bankdan tashqaridagi moliyaviy institutlardan va kapital bozorlaridan 
jalb qilishi mumkin. Kontrakt bank ko‗p manbalardan keladigan risklarni inobatga 
olgan holda har xil turdagi moliyaviy xizmatlarni ―yagona oynadan‖ taklif etadi, 
hamda universal bank shaklida bir korxonada moliyaviy xizmatlarni ishlab chiqaradi. 
Birinchidan qaraganda, u ―virtual bank‖ga o‗xshab ketadi, ammo undan farq qiladi. 
Internet ―virtual bank‖ xizmatida korxonaning anonimligi iste‘molchining ishonchini 
yo‗qotishga olib keladi. Kontrakt banklarning xizmat ko‗rsatish va bank 
operatsiyalarini bajarishini quyidagicha tasvirlash mumkin.
7
Moliyaviy vositachilar to‗rtta me‘zon bo‗yicha farqlanadi.
1.Ularning majburiyatlari yoki depozitlari ma‘lum miqdorda o‗zgarmas 
belgilangan va ularning biznes portfoliosiga aloqasi yo‗q; 
7
Kent Mathews and John Tompson.
 
The economics of banking.Third edition.―WILY‖, 2014
.p.18 

---

23 
2.Ularning depozitlari qisqa muddatli bo‗lib aktivlarga nisbatan ancha qisqa 
davrni o‗z ichiga oladi. 
3.Ular majburiyatlarining aksariyat qismini cheklar tashkil qiladi 
4.Ularning majuriyatlari yoki aktivlari vaqt bo‗yicha transformatsiya 
qilinmaydi. Qarz olganni qarz bergan bank orqali monitoring qilinadi.