Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti abdurahmonov Q. X., Boqiyeva I. A

6.5.Ishlovchilarni mehnat salohiyatlarini hisobga olgan holda joylashtirish 
 
Ishlab  chiqarishning  texnik  bazasi  qanchalik  takomillashgan  bo’lishiga, 
korxonalar  eng  yangi  vositalar  bilan  qurollanganligiga  qaramasdan,  agar  mutaxassis 
kadrlardan  foydalanish  masalasi  to’g’ri  yo’lga  qo’yilmagan  bo’lsa,  ishlab  chiqarish 
jarayoni  normal  ketmaydi.  Ishlab  chiqarish  samaradorligini  oshirishda  inson 
omilining  ahamiyati  doimiy  ravishda  jamiyat  ega  bo’lgan  har  bir  mehnat  salohiyati 
ahamiyatining  oshib  borishi  bilan  bog’liq.  Shuning  uchun  korxonalarda  kadrlarni 
to’g’ri joylashtirishni tahlil qilish vazifalariga alohida e’tibor beriladi. 
Ushbu  ish  jarayonida  asosiy  e’tibor  ularni  oqilona  taqsimlash,  son  va  sifat 
jihatidan 
foydalanish 
masalalariga 
qaratiladi. 
Son 
jihatidan 
qaralganda 
ishlovchilarning umuman korxona bo’yicha yoki bo’limlar bo’yicha yetarliligi ishlab 
chiqarish  vazifalarining  hajmlari  va  mehnat  jamoasining  imkoniyatlaridan  kelib 
chiqqan  holda  aniqlanadi.  Sifat  jihatidan  esa  –  bajarilayotgan  ishlarning 
murakkabligiga  ishlovchilar  kasb  malakasining  mos  kelishi  darajasiga  qarab 
aniqlanadi. 
Bunday  tahlildan  maqsad  –  kadrlarni  oqilona  joylashtirish  yo’li  bilan  ishlab 
chiqarishning mehnat salohiyatidan foydalanishni yaxshilash zahiralarini topishdir. 
Tahlil  obyekti  bo’lib  qo’llanilayotgan  mehnat  taqsimoti  va  kooperastiyasi 
hisoblanadi  va  uning  mehnat  salohiyatidan  foydalanishni  hamda  hisobot  yilida 
bo’lgan  undagi  son  va  sifat  o’zgarishlarini  baholashdan  boshlanadi.  Buning  uchun 
mavjud  bo’lgan  mehnat  jamoasining  salohiyati  aniqlanadi  va  u  hisob  salohiyati 
(ma’lum ish hajmini bajarish uchun zarur) bilan solishtiriladi. 

---

 
131 
Ko’rsatilgan  uslubiy  yondashuv  shunga  bog’liqki,  har  qanday  ishlab  chiqarish 
jamoasining  mehnat  salohiyati  o’lchovi  aniqlanganda  ishlovchilar  sonidan  emas, 
balki ularning salohiyat imkoniyatlaridan kelib chiqiladi. 
Korxonalardagi hajmiy va boshqa ko’rsatkichlarni rejalash yillik hisobda kvartal 
va  oylarga  bo’lish  bilan  qilinganligi  tufayli,  mehnat  salohiyatini  quyidagi  formulada 
hisoblanadigan  to’liq  yillik  ishchilar  soni  S
t.r
-yagona  ko’rsatkichida  hisoblash 
maqsadga muvofiq. 
                                 S
t.r 
= J
s
 : T
o’r
   (6.22.) 
Bu yerda: 
J
s
 – ish vaqti jamg’armasi salohiyati; 
T
o’r
 – bir ishlovchining o’rtacha bir yillik ish vaqti jamg’armasi, soat. 
Shunday  qilib  aniqlangan  jamoa  mehnat  salohiyati  zarur  o’lchov  bilan 
solishtirilib,  kadrlardan  foydalanish  va  joylashtirishdagi  kamchiliklar  hisobiga 
mavjud  zahiralar  topiladi.  Mehnat  salohiyati  hisob-kitoblari  umuman  sex  bo’yicha 
yoki  ishlovchilarning  alohida  funkstional  guruhlari  bo’yicha  o’tkazilishi  kerak. 
Hisob-kitoblarni bunday detallashtirish alohida olingan kategoriyalardagi ishlovchilar 
sonining  mavjud  normativlar  talablariga  mos  kelishini  tahlil  qilish  imkonini  beradi. 
Bu  holda  ishlovchilarni  oqilona  joylashtirish  va  ulardan  foydalanishning  umumiy 
mezoni 
bo’lib  kadrlar  tuzilmasidagi  o’zgarishlar  hisoblanadi.  Ayniqsa 
ishlovchilarning  har  bir  kategoriyasi  ulushining  normativlarga  mos  kelishini  tahlil 
qilish  muhimdir.  Lekin  har  doim  ham  turli  ishlovchilar  guruhlarining  normativlarga 
mos  kelishiga    jiddiy  amal  qilinmaydi.  Masalan,  boshqaruv  xodimlari  ulushining 
oshib  ketishi  tashkiliy  xarakterdagi  negativ  jarayonlarni  ko’rsatadi.  Bunday  oshib 
ketish oxir oqibatda foyda o’lchamiga ta’sir qiladi.