Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti b. B. Berkinov, D. S. Ashurova, M. K. Abdullaeva, G. E. Zahidov

Y
=
АйК а1и
a
 
va 
p m
 
miqdoriga qarab iqtisodiy o’sishning 3 turi mavjud:
Agar (<* + /?)= lbo’lganda milliy maxsulot (daromad) ishlab chiqarish 
omillari (kapital va Mehnat) sarfiga mutanosib ravishda oshadi, umumiy 
iqtisodiy samaradorlik o ’zgarishsiz qoladi, ishlab chiqarish faqat ekstensiv 
kengayib, kapitalning past samaradorligi mehnat resurslari oshishi 
hisobiga qoplanadi.
Agar («+/?)> 1 bo’lsa, ishlab chiqarish omillari n marta oshganda, 
ishlab chiqarish n martadan ko’proq oshadi, ya’ni ishlab chiqarishning 
o ’sishi omillar umumiy harajatini aks ettiradi. Lekin bu FTT yutuqlarini, 
ya’ni yangi tehnika va tehnologiyalami kiritib, ishlab chiqarish fondlari 
samaradorligi oshadi yoki fondlaming o ’zgarmas samaradorligida MU 
oshadi. Birinchi holatda 
a > p
 
va o’sish fondlami tejaydi, ikkinchisida 
a < p
 
va o ’sish mehnatni tejaydi.
Agar(a+/?)<] 
bo’lsa, ishlab chiqarish o ’sishi ishlab chiqarish 
omillari o’sishiga nisbatan sekinroqdir. Bunda umumiy samaradorlik 
pasayadi, o ’sish deintensifikasiiyasi ruy beradi.
Ishlab chiqarish funksiiyasi (a+/?)=lbo’lgan holatni tasvirlash 
Kobba-Duglas funksiiyasi deb ataladi va uni "Makroiktisodiyot" kursida 
ko’rib chiqish kerak.
Ikkinchi holda, FTTning tasviri ostida IGFda (a+p)> 1 da bu tasvimi 
aks ettiruvchi miqdomi topish kerak. Agar FTT notekis bo’lsa, ICHF 
quyidagi ko’rinishda bo’ladi:
Y = AKaLpe>>.
Umumiy samaradorlik o’zgarishida ishlab chiqarish fondlari va jonli 
mehnatning samaradorlik o’zgarishini alohida ko’rib chiqish mumkin:

---

ICHFning yuqorida ko’rilgan turidan tashhari ishlab chiqarish natijasi 
(Y) bevosita ishlab chiqarish omillari miqdori orqali emas, balki omillar 
miqdoriga hamda samaradorlikka ta’sir etuvchi omillar orqali bilvosita 
bogliqlikni ko’rib chiqish mumkin.
Ishlab chiqarish omillari (kapital, mehnat, FTT) birlamchi omillar 
sifatida, ularga ta’sir etuvchi omillar esa ikkilamchi omillar sifatida 
namoyon bo’ladi.
Ikkilamchi omillami 2 tomonlama harab chiqish mumkin.
Bir tomondan ular global omillaming miqdoriga, ikkinchi tomondan 
ulaming samaradorligiga ta’sir etishadi. Omillami tasniflashda quyidagi 
misolni keltiramiz:
Ishlab chiqarish sohasida jonli Mehnat:
1 .L miqdorga ta’sir etuvchi omillar:
a) ish kuni, qaftasi, yilining davomi;
b) ishchi kuchining yosh tarkibi;
v) ishchi kuchining jins bo’yicha tarkibi.
2.MUga ta’sir etuvchi omillar:
a) umumiy ta’lim darajasi;
b) kasbiy ta’lim darajasi
v) ko’nikma darajasi (kasb bo’yicha ishlagan vaqt);
g) Mehnatga haq to’lash darajasi va tizimi.
Ishlab chiqarish fondlari (moddiylashgan mehnat):
1 .K miqdoriga ta’sir etuvchi omillar:
a) fondlaming qancha vaqt ishlatilishi va potensiial quwatlardan 
foydalanish darajasi;
b) fondlaming aylanma tezligi.
2.Ishlab chiqarish fondlari baholanishiga ta’sir etuvchi omillar:
a) fondlar tehnologik darajasi va ma’naviy eskirish darajasi;
b) fondlaming tarmoqlararo taqsimlanishi;
v) fondlaming hududiy taqsimlanishi;
g) ishlab chiqarish ko’lami.
Omilli yondashuvning rivoji ishlab chiqarish fimksiiyasi usuli 
takomillashuvidan ko’ra, iqtisodiy va statistik ishlar chuqurlashuvini 
ko’zda tutadi.
Omil tahlil va prognozlashda tarmoqlararo nuqtai nazarlarga 
yondashish maqsadga muvofiqdir. Birinchidan, tarmoqlaming omillar va 
hususiyatlari roli kuchayadi, oraliq harajatlar (hom ashyo, yoqilgi, 
elektrenegiya, yarimfabrikatlar) muhim ahamiyat kasb etadi.
141

---

Ikkinchidan 
jonli 
mehnat 
va 
ishlab 
chiqarish 
fondlarini 
differensiiyalash imkoni paydo bo’ladi (masalan, ish kuchini kasblar va 
malaka darajasiga harab guruhlash). Uchinchidan bir tarmoq o ’sishi 
boshqa tarmoq o ’sishiga asos bo’lgani uchun, omil tahlil tarkibiy tahlil 
bilan birikib ketadi.