Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti b. B. Berkinov, D. S. Ashurova, M. K. Abdullaeva, G. E. Zahidov

17.4. Umumiy talabni prognozlash
YAlpi talab - bu, barcha xo’jalik sub’ektlari (hukumat, uy xo’jaliklari, 
firmalar), tovar va hizmatlar iste’molchilari sifatida turli narx darajalarida 
bu sub’ektlar qancha tovar va hizmatlar sotib olishlarini ko’rsatuvchi 
modeldir.
"Makroiktisodiyot" kursida yalpi talabning narx va narxdan boshqa 
omillari mavjudligi ma’lum. YAMMni harajat bo’yicha aniqlovchi va 
yalpi talab- AD ni hisobga oluvchi bahodan tashhari omillar 
ko’rsatkichlari o’hshashligiga e’tibomi tortadi:
jn m = c + ig + G + x n,
Bu erda: C-shahsiy iste’mol harajatlari;
Ig-yalpi ichki hususiy investisiiyalar;
G- hukumatni tovar va hizmatlar haridi;
Xn-sof eksport.
YAlpi talab iste’mol, investisiion, davlat harajatlari va sof eksport 
yig’indisidan iborat. Agar bu narxsiz omillami qo’shsa, narxlardagi 
(o’rtacha tortilgan narx) tovar va hizmatlarga YATni topamiz. YAMM va 
AD orasida farq nima? Gap shundaki, iste’mol harajatlari (C)- YAMM 
elementi sifatida 
haralganda, sotilgan, ya’ni talab qilingan tovar va 
hizmatlar tushuniladi. Bu holda tahlil va prognozlanganda shahsiy iste’mol 
harajatlari va iste’mol harajatlari kabi tushunchalardan foydalanish 
mumkin. YAMMning iste’molchisini topmagan qismi YAMM hisobida 
yalpi ichki hususiy investisiiyalarga tovar va hizmatlar zahiralari 
o’zgarishi investisiiyasi sifatida kiradi. Zahira oshishi ishlab chiqarish 
(taklif) sotuvdan (talab) oshganini bildiradi va bo’ farq YAMM hisob - 
kitobida hisobga olinishi kerak.
Agar zahiralar kamaysa, bu yil ishlab chiqarish sotuv hajmidan 
kamligini, ya’ni o ’tgan yil zahiralari sotilganini bildiradi. Bunda YaMMni 
zahiralar kamayishi miqdoriga kamaytirish lozim. Bundan tashhari uzoq 
muddat 
foydalaniladigan 
tovarlar 
harajatlariga 
faqat 
ulaming 
amortizasiiyasi kiritiladi. Bu ham shu yilda, ham o’tgan davrlarda sotib
142

---

olingan tovarlarga tegishli. Uzoq muddat foydalaniladigan tovarlaming 
sotilmagan qismi zahiralarga investisiiya sifatida kiritiladi