Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti m. Amonboyev, D. I. Abidova, N. A. Jurayeva turizm iqtisodiyoti

Mahsulot hayot sikli bosqichlarining tavsifi 
 Tavsif 
Hayot sikli bosqichlari 
Joriy yetish O‗sish
Yetuklik
Tanazzul
Sotish
Past
Jadal o‗sish Sekin o‗sish 
Pasayish
Daromad
Kham
Yuqori 
darajada 
Pasayish
Past yoki 
nolga teng 
Naqd pul 
oqimi 
Manfiy
Mo‗tadil
Yuqori 
Past
Mijozlhar 
Novatorlha
r 
Ommaviy 
bozor 
Ommaviy bozor Qoloqlar 
Marketing 
strategiyasi 
qhamrovi 
Keng bozor 
Bozorga 
kirish 
Bozordagi 
ulushini himoya 
qilish 
Unumdorli
k
Marketing 
xarajatlari 
Katta
Keskin 
khamaygan 
Qisqarib 
borayotgan 
Kham
Marketing 
aksenti 
Mahsulot 
haqida 
xabardorlik 
Savdo 
belgisini 
ustun 
qo‗yish 
Tovarlharma‘lu
m turini olishga 
odatlanganlik 
Tanlab 
olish 
Distributsiy
a
Dastlabki Jadal
Qizqin 
Tanlashga 
asoslangan
Narx
Baland
Past
Yeng past
Oqilona 
Mahsulot
Asosiy
Takomil-
lashtirqilga
n
Tabaqa-
lashtirqilgan
Oqilona-
lashtirilgan 
Aksariyat kompaniyalharzarur vaqtda bozorga kirishda foydalanishi 
mumkin bo‗lgan bir necha mahsulotlarva xizmatlarga yega. Bu usul 
ko‗pincha mahsulotning yetuklik bosqichini qo‗llab-quvvatlash uchun 
qo‗llanqiladi.
Mahsulot hayot sikli konsepsiyasi mahsulotning bozordagi faoliyatini 
tavsiflash uchun ham foydali. U mahsulotdan foydalanish muddatini 
belgilash vositasi yemas, balki bozorning, bozor muhitining ishlashini va 

---

157 
raqobatni anglab yetish, shuningdek bozor kuchlari ta‘siriga mahsulotning 
reaksiyasini bashorat qilish usuli hisoblanadi.
 
13.2 -jadval 
Mahsulot hayot sikli fazalari xarakterikasi 
Xarakteri
s-tika 
 
Xhayotiy sikl fazalari 
 
Joriy yetish 
 
o„sish 
 
Yetuklik 
Cho„kish 
 
Sotuv 
Past 
Tez o‗sish 
Sekin o‗sish 
Pasayish 
Foyda 
Salmoq-
limas 
Yuqori 
darajalar 
Pasaytiril-gan 
Past yoki nolinchi 
Naqd pul 
oqimi 
Salbiy 
Mo‗tadil 
Yuqori 
Past 
Mijozlar 
Novatorlar 
Ommaviy 
bozor 
Ommaviy bozor 
Orqada 
qolayotgan 
Marketing 
strategiyas
i markazi 
Kengaygan 
bozor 
Bozorga 
kirib borish 
Bozorda 
ulush 
himoyasi 
Mahsuldorlik 
Marketing 
xarajatlari 
Yuqori 
Keskin 
pasaytirilga
n 
qisqarib 
borayotgan 
Past 
Marketing 
aksenti 
Mahsulot 
to‗g‗risida 
xabardorlik 
Markani 
afzal bilish 
Tovarlharmuayy
an 
xilma-
xilligiga sadoqat 
Tanlanma 

---

158 
Distribusiy
a 
Markazlash
ma 
Intensiv 
Keskin 
Tanlanma 
Narx 
Yuqori 
Past 
Yeng past 
Oqilona 
Mahsulot 
Asosiy 
Yaxshilan-
gan 
Differen-
siasiyalangan 
Rasionallashtirilg
an 
Marketing va sotuvlharbo‗limi mehmonxona tuzilmasida nisbatan 
yaqinda paydo bo‗ldi, hammo uning roli shiddat bilan ortib bormoqda. 
AQShda hozirning o‗zidayoq istiqbolda mehmonxona bosh direktori 
lavozimini egallashning yeng qisqa yo‗li marketing va sotuvlharbo‗limi 
boshlig‗i lavozimida ishlash hisoblanadi (Buyuk Britaniyada — moliya 
departhamentidagi faoliyat, Germaniyada esa xauskipingda). 
Aytib o‗tqilgan bo‗limning asosiy vazifasi — mehmonxona ish 
yuklanmasini oshirishdir. Xodimlharsoni, qoida tariqasida, odatda 10 
kishigacha bo‗ladi, ana shulardan 1—2 xodim marketing tadqiqotlari bilan 
shug‗ullanadi, qolganlari yesa sotuvlharbo‗yicha menejerlharbo‗lib, 
ulharish vaqtining qariyb 90%ini oteldan tashqarida mehmonxona 
xizmatlari ulgurji xaridorlarini axtarib topishga sarflaydilhar(turistik 
firmalar, 
ko‗plab 
mijozlharkeluvchi 
yirik 
kompaniyalar, 
kongresslhartashkilotchilari va hokazo).
Marketing xizmati vazifalari sirasiga mehmonxona yeng ko‗p 
muvaffaqiyatlarga yerishishi mumkin bo‗lgan segmentlarni belgilash, 
mijoz profilini tuzish va mijozni jalb yetish metodlarini belgilash kiradi. 
Mijoz profili (portreti) ma‘lum ma‘noda «o‗rtachalashtirilgan» odatdagi 
mijozni tavsiflovchi alomatlar ro‗yxatidir (yoshi, daromadi, millati, 
mashqulotlharturi, kelish sababi, qachon yyetib keladi va jo‗nab ketadi, 
mehmonxona servisida nimalarni qadrlaydi, odatlari va hokazo). 
Anketalarni qayta ishlash natijalariga qarab xizmat ko‗rsatish sifatini 
yaxshilash 
bo‗yicha 
mehmonxona 
rahbariyatiga 
takliflharishlab 
chiqqiladiki, bu narsa ish yuklanmasini, demak, otel daromadlarini 

---

159 
oshirishga shart-sharoit yaratib berishi kerak. To‗g‗ri, ta‘kidlash joizki, 
anketalar qaytarilishi foiz juda ham past bo‗ladi — taxminan 5%i 
mehmonxona narx siyosatini belgilash sanaladi (mijozlarni jalb yetish 
uchun asosiy tarix va turli siylovlarni belgilash). 
«To‗g‗ridan-to‗g‗ri 
marketing» 
yoki 
pochta 
reklamasi 
— 
mehmonxonada to‗xtab o‗tgan mijozlarga otelda rejalashtirilayotgan 
tadbirlar, yangi xizmatlharva hokazolharhaqida axborot berish maqsadida 
pochta orqali xatlharjo‗natishdan ham keng foydalanqiladi. Yirik 
otellharxalqaro turistik yarmarkalarda o‗z stendlarini tashkil yetgan holda 
ishtirok yetadilar. 
Marketing bo‗limida, tabiiyki, otel joylashgan mintaqa mehmonxona 
xizmatlari bozorini o‗rganish, raqobatchilarni tadqiq yetish (moliyaviy 
ahvoli, bozordagi ulushi, narx siyosati, ish yuklanmasi, reklhama 
strategiyasi va hokaozo) singari «mumtoz» marketing ishlari ham hamalga 
oshirqiladi. Ana shu ishlarni hamalga oshirish uchun bo‗lim turli-tuman 
manbalardan 
axborotlharto‗playdi 
(bosma 
nashrlar, 
Internet, 
so‗rovnomalharo‗tkazish, raqobatchilharotellariga tashrif buyurish va 
hokazo) 
Xaridorning xulq-atvoriga bir qancha muhim o‗zgaruvchilharta‘sir 
ko‗rsatadi: 
Madaniyat – anglab yetqilgan naf, baho va an‘analarning umumiy 
yiQindisi xaridorga ta‘sir ko‗rsatishi va muayyan jhamiyatda uning xulq-
atvorini tartibga soliqshi mumkin.
Referent guruhlhar– shaxs ijtimoiy muhit ta‘sirida bo‗ladigan va 
o‗zining maqsadlarini nhamoyon yetishi mumkin bo‗lgan guruhlar. 
Bunday guruhlharreal odhamlardan yoki badiiy qahrhamonlardan tashkil 
topishi mumkin. Guruhda muayyan shaxs o‗z hayotida rioya qqiladigan 
qoidalharva qadriyatlharto‗plhami belgilab qo‗yqiladi.
Tabaqa – aholining muayyan tabaqasiga mansublik xaridorning xulq-
atvoriga bevosita ta‘sir ko‗rsatadi. Sanoatlashgan jhamiyatda, qoida 
tariqasida, shaxsning kelib chiqishiga yemas, balki ishda, xizmatda 
yegallagan mavqeiga qarab ajratqiladigan to‗rt asosiy tabaqa farqlanadi: 
1) A va B boshqaruvga oid va kasbiy tabaqa; 

---

160 
2) V1 nazorat qiluvchi va mahkhamaviy tabaqa; 
3) V2 malakali mehnat bilan shug‗ullanadiganlhartabaqasi; 
4) G va D malakasiz qo‗l mehnati bilan shug‗ullanadiganlharva 
ishsizlhartabaqasi.
Ayrim mutaxassislarning fikricha, tabaqalarga ajratishda shaxsning 
mehnat jarayonida yegallagan mavqeiga qo‗shimcha tarzda quyidagi 
tafsilotlarni ham hisobga olish lozim: 
- shaxsning daromadlari; 
- ma‘lumoti; 
- atrofidagi qo‗shnilarining sifati; 
- turharjoyining qiymati; 
- mol-mulki. 
Insonning hayot sikli – hharbir shaxs o‗z hayotining muayyan 
bosqichida yegallagan mavqeni va yashash shart-sharoitlarini aks 
yettiruvchi uning yehtiyojlari, intilishlari va maqsadlari – xaridorlarning 
xulq-atvoriga ta‘sir ko‗rsatadi. Hharbir shaxsning rivojlanish darajasi har 
xil, hammo keng yosh guruhlarini o‗rganish va tahlil qilish mumkin.
Oila xaridorning muayyan mahsulot yoki xizmatni xarid qilish 
haqidagi qaroriga katta ta‘sir ko‗rsatadi. Turistik safharto‗g‗risida so‗z 
yuritqilgan hollarda bu ayniqsa yaqqol nhamoyon bo‗ladi. Ayrim qarorlar, 
masalan, mehnat ta‘tilini o‗tkazish uchun joy tanlash haqidagi qarorni 
butun oila bahamjihat yoki oilaning yeng obro‗li a‘zolaridan biri – ota yoki 
ona qabul qiladi. Qoida tariqasida, oilaning qaror qabul qilishiga quyidagi 
oltita asosiy omil ta‘sir ko‗rsatishi mumkin: 
1) oila bugun dham olish uchun oldingidan ko‗proq vaqtga yega; 
2) oila standartlari o‗sgan va aholi orasida yuqori ma‘lumotlilharsoni 
oldingidan ko‗proq. Mazkur jarayon yanada ziyrak va talabchan mijozni 
shakllantiradi; 
3) soliqqlharto‗langanidan keyin ancha katta daromad oladigan 
oilalharsoni ko‗paygan, chunki ularda oilaning ikkala boshliqi ham mehnat 
qqiladi va ulharoila oldidagi javobgarlikni o‗rtada mutanosib ravishda 
taqsimlaydi; 
4) umrning uzunligi oshgan; 
5) oila a‘zolari soni oldingiga qaraganda khamaygani yangi xaridlarga 

---

161 
ko‗proq pul sarflash imkonini beradi; 
6) oila turmush tarzidagi despotizm o‗tmishda qolgan.
Mijozlharxulq-atvorini 
tahlil qilishda shaxsning o‗ziga xos 
xususiyatlarini - shaxs tipini bilish ham asqotishi mumkin. Zero, hharbir 
odham o‗ziga xos fe‘l-atvorga, ya‘ni u o‗zini qurshagan muhitda 
nhamoyon yetuvchi ma‘lum psixologik fazilatlarga yega bo‗ladi. Fe‘l-
atvorining tipiga qarab, xolerik, sangvinik, flegmatik va melanxolik 
odhamlharfarqlanadi.
Boshqa xulq-atvor tiplarini taklif qiluvchi tadqiqotlar ham mavjud: 
dominant shaxs, avtonom shaxs, o‗zini himoya qilishga moyil shaxs, 
moslashuvchan shaxs, rang-barang shaxs, o‗ziga ishongan shaxs, jamoatchi 
shaxs.
Ayni bir tabaqa, madaniyat darajasi va kasbga mansub bo‗lgan 
shaxslarning turmush tarzi hharxil bo‗lishi aniqlangan. Shaxsning turmush 
tarzi, mohiyat ye‘tibori bilan, uning yashash uslubini belgilaydi. Shaxsning 
yashash uslubi yesa uning faolligida, qiziqishlari, fikrlari, qilmishlari va 
moyilliklarida nhamoyon bo‗ladi. Turmush tarzi – ijtimoiy tabaqa yoki 
individuallikdan ham kengroq tushuncha. Agharbiz shaxs qaysi ijtimoiy 
tabaqaga mansubligini bilsak, uning xulq-atvorining ko‗pgina jihatlari 
to‗g‗risida so‗z yuritishimiz mumkin, hammo uni yaxlit shaxs sifatida 
tasavvur qila olmaymiz. Agharbiz uning shaxsiy fazilatlari haqida 
ma‘lumotga yega bo‗lsak, shaxs ruhiyatining ba‘zi bir jihatlari haqida 
tasavvur hhosil qilhamiz, hammo uning faolligi, qarashlari va qiziqishlari 
haqida deyarli hech narsa deya olmaymiz. Turmush tarzi shaxsning atrof 
muhit bilan o‗zaro aloqalaridan kelib chiqib, uning mukhammal 
«portreti»ni chizadi. Turmush tarzini o‗lchash texnikasi psixografika nomi 
bilan mashhur.