Toshkent davlat iqtisodiyot untversiteti m. S. Qosimova, M. A. Yusupov

1.2. Marketingning asosiy rivojlanish bosqichlari
Marketing asosiy elementlarining tashkil topishi — bozomi tadqiq qilish
va tahlil etish, narxni shakllantirish tamoyili hamda servis siyosati — (1809-
1884) Sayrus Makkormik nomi bilan bog’lanadi. 1902 yildan boshlab
AQShning (Michigan, Kalifomiya, Illinoys) universitetlarida marketing
muammolari bo’yicha (“Tovarlar marketingi”, “Marketing uslublari”
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

fanlari va boshqalar) fanlar kiritilib, ma’ruzalar o’qitila boshlandi.

1926 yilda AQShda milliy marketing va reklama assosiasiyasi tashkil topdi,
keyinchalik uning negizida Amerika marketing jamiyati barpo etildi, bu
jamiyat 1937 yilda Amerika marketing assosiasiyasi nomini oldi. Bir oz
keyinroq bunday uyushma va tashkilotlar G’arbiy Yevropa mamlakatlari va
Yaponiyada ham paydo bo’ldi. Xalqaro marketing tashkilotlari - jamoatchilik
fikrlari masalalari va marketing bo’yicha Yevropa jamiyati, Xalqaro marketing
federatsiyasi, Yevropa marketing akademiyasi va shunga o’xshashlar yuzaga
keldi.
Bular haqida quyidagi 1-jadvalda to’liq tanishib chiqish mumkin.
1-jadval
M arketingni rivojlanish tarixidan asosiy lavhalar1
Sana, yillar
M arketingda ro ’y bergan o’zgarishlar
1902 yillarda
AQShda musraqil ravishda marketing kursini o’qitish
boshlandi
1908 yillarda
Ilk bor tijorat marketing tashkiloti tuzildi. AQShning yirik
sanoat kompaniyalarida birinchi marketing bo’limlari
tashkil etildi
1920 yillarda
Xalqaro savdo palatasi tuzildi
1926 yillarda
AQShda Milliy marketing va reklama assosiasiyasi tashkil
topdi, uning asosida keyinchalik Amerika marketing
assotsiatsiyasi deb qayta nomlandi
1930-1940 yillarda
Dunyoning ko’pgina iqtisodiy rivojlangan davlatlarida
milliy marketing assosiasiyalari tashkil topdi
1950-1960 yillarda
Xalqaro marketing federatsiyasi, Jamoatchilik fikrlari
masalalari va marketing bo’yicha Yevropa jamiyati va
Yevropa marketing Akademiyasi kabi xalqaro marketing
tashkilotlari tuzildi
1980 yillaming II yarmi
Mamlakatimizning iqtisodiy oliy o'quv muassasalarida
marketing kursi o ’qitila boshladi
1990 yillaming oxirlari
va hozirda
Mamlakatimizda marketing bo’yicha xorijiy adabiyotlar
tarjima qilingan holda va o ’zbekistonlik mualliflar
tomonidan ko’plab chop etilmoqda
O’tgan asming 60-yillar o’rtasida eng yirik Amerika korporatsiyalarining
80 foizga yaqini o’z xo’jalik faoliyatida marketingning asosiy talablarini qo’Uay
boshladi. G’aibiy Yevropa va Yaponiyada marketing g’oyalari AQShga qaraganda
sustroq joriy qilindi. Ammo XX asr 60-yillarning oxiriga kelib ular marketing
amaliyotini tezkorlik bilan o’zlashtirishga kirishdilar va bunda muhim yutuqlaiga
1 Юсупов М. Маркетинг. Кўргазмали ўқув қўлланма. -Т.: ТДИУ, 2001.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

erishdiiar. Marketing an’anaviy savdo usullaridan farqli o’laroq aniq

maqsadlami ko’zlaydi, xo’jalik vazifalaiini esa yaqqol ifodalaydi va buning
natijasida koixona shunday sifatli mahsulot tayyorlashi lozimki, uni sotish
qulay bo’lsin. Darhaqiqat, mahsulot ishlab chiqarilgani bilan u albatta foyda
keltiradi degan ma’noni hali aslo bildirmaydi. Ilgari xo’jalik rahbarlarining
vazifasi asosan jami resurslarni ishlab chiqarish talablari bilan
muvofiqlashtirishdan iborat edi, ya’ni korxona o’zi xohlagan mahsulotni
ishlab chiqarar va hamma e’tiborini uni sotishga qaratar edi. Marketingning
maqsadi esa bozoming mavjud va kelgusida ehtimol tutadigan imkoniyatlarini
aniqlash hamda sifat jihatidan to’g’ri baholashdan, so’ngra unga tayanib,
butun kuchini o’z mahsulotiga qiziqish va ehtiyojni kuchaytirishga, xaridoiga
mahsulotni, shuningdek ko’rsatiladigan tegishli xizmat turini tanlash imkonini
yaratgan holda, mahsulotni sotishga qaratishdan iborat.
XX-asming ikkinchi yarmidan AQShning barcha yirik firmalarida
marketing masalalari bo’yicha tadqiqot firmalari faoliyat olib bormoqda.
Marketing muammolarini tadqiq qilish bilan, tijorat bishlashuvi asosida
universitetlar ham, savdo-sanoat assosiasiyalari, davlat tashkilotlari va
xizmatlari ham shug’ullana boshladi.
1972 yilda Amerikalik marketolog olim F.Kotler mikromarketing va
makromarketing tushunchalarini asoslab berdi. 1976 yilda Shelbi Xant
marketing ayirboshlash jarayoni haqidagi ilm hisoblanishini ko’rsatdi.
XX-asming 80-yillar oxiri, 90-yillar boshlarida jahonda marketingni
globallashtirishjarayonikuzatildi. Shuningdek, 1990 yilda Kanberra shahrida
(Avstraliya) “Marketing — bu hamma narsa”, “Marketing biznesni anglatadi”
shiori ostida global marketing bo’yicha xalqaro konferensiya bo’lib o’tdi
.1
Hozirgi davrda jahon iqtisodiyotida sanoat davri axborot davriga o’rin
bo’shatib bermoqda. Bu jarayon AQSh, Yaponiya, Germaniya va boshqa
Yevropa mamlakatlari hamda Singapur, Tayvan, Janubiy Koreya va boshqa
rivojlangan davlatlarda kuzatilmoqda. Tez o’zgaruvchan bozor sharoitlari,
narxsiz raqobat usullarining rivojlanishi, ishlab chiqarishni yuksak darajada
rivojlanishiga chaqqon moslashuvchan, yakka iste’molchiga mo’ljallangan,
hajmi kichik bozor sohalari, bozor segmentlari va ayrim “so’qmoq”laming
ko’pligi unga xos xususiyatlardir. Ayni paytda ishlab chiqarishning ixtisoslashuvi
shunday darajaga yetdiki, bir bozoming oraliq segmentlarida bo’sh makon
juda kam qoladi. Natijada bozor raqobati yanada shiddatli tus olmoqda. Ammo
bu jarayon narx omili negizida emas, balki raqobatning yanada takomillashgan