Toshkent davlat iqtisodiyot untversiteti m. S. Qosimova, M. A. Yusupov

3-jadval
M arketing evolyutsiyasi ilm sifatida1
Yillar
Nazariy asoslari
Uslublari
Qo’Ilash sohasi
1900-1950
Tovar haqida o‘rganish,
taqsimlash va moMjal
olish, sotish va eksport
nazariyasi
Kuzatish, xaridni va
sotishni tahlil qilish,
ehtimollami hisoblash,
iste'mol panel i
Ommaviy tovar
ishlab chiqarish,
qishloq xo'jaligi
tarmog‘i
1960
Sotish haqida o‘rganish,
tovarga, sotish hajmiga
mo‘ljal olish, dis-
tribyuterlik nazariyasi
Motivlar tahlili,
faoliyatni tadqiq qilish,
modellashtirish
Iste’mol vositalari
iste’molchilari
1970
Qaror qabul qilish va
xulq-atvoming ilmiy
asoslari
Faktoring, diskriminant
tahlil, matematik
uslublar, marketing
modellari
Ishlab chiqarish
vositalari va
iste’mol vositalari
iste’molchilari
1980-1990
Holatli tahlil, menejment
funksiyasi sifatida
marketing haqida
o'rganish, raqobatni tahlil
nazariyasi, ekologiya
asoslar, strategik
marketing
Pozitsiyalashtirish,
klaster tahlil,
iste’molchilar
tipologiyasi, ekspertiza,
sabab-oqibat tahlili
Iste’mol
vositalari, ishlab
chiqarish
vositalari, xizmat
sohasi, foyda
ko’rmaydigan
tashkilotlar
iste’molchilari
1990 yildan
shu
davrgacha
Tadbirkorlik quroli va
fimksiyasi sifati
marketing haqida
o‘rganish, bozor
tarmoqlari nazariyasi,
kommunikatsiya va
o*zaro ta’sir nazariyasi,
ijtimoiy va ekologik
samaraga mo4ljal olish
Pozitsiyalashtirish,
klaster tahlil,
iste’molchilar
tipologiyasi,
raqobatchilar va
iste’molchilami xulq-
arvori modellari,
benchmarketing, o’yin
nazariyasi
Ishlab chiqarish
vositalari, iste’mol
vositalari, xizmat
sohasi, foyda
ko’rmaydigan
tashkilotlar, davlat
tad-birkorligi
sohasidagi
iste’molchilar
Moliya, bank, savdo, keyinchalik sanoatda marketingni faol qo’llanish
jarayoni, o’tish davri iqtisodiyotining xususiyatlari bo’lib hisoblanadi.
1
Багиев Г.Л., Тарасевич B.M., Анн X. Маркетинг. Учебник. - М.: «Экономика»,
2001.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Marketing evolyutsiyasi marketing kontseptsiyasini, shaklini va elementlarini

o’zgarishi bilan kuzatiladi.
1.4. Marketing elementlari tarkibi va marketing—miks
tushunchasi
Marketing tizimida qo’yilgan maqsadga erishish uchun xaridorlar va
boshqa subyektlarga ta’sir etish uchun marketing vositalari, ya’ni marketing
usullari yigindisi, uslublari zarurdir. Shunday vositalardan marketing-miks,
marketing kompleksi bo’lib hisoblanadi. Bulami marketing nazariyasiga
1964 yilda birinchi bo’lib Garvard Neyl biznes maktabi professori Neyl
Borden kiritgan. Marketologlar tayyorlash tizimida marketing kompleksi 4
“P” deb nomlanib, Makkarti tomonidan 1960 yilda bu model taklif etilgan.
Ushbu modelda marketingning to’rtta asosiy elementlari ajratib ko’rsatilgan:
tovar (product), narx (price), sotish (place), reklama-siljitish (promotion).
Marketing faoliyatida ehtiyoj va muhtojlikni ayiiboshlash orqali qondirish
jamyonida albatta inson ishtirok etadi.
Shuning uchun yuqorida ko’rsatib o’tilgan marketing elementlari tarkibiga
5 “P” ham kiritilib, u kishilar (people) ekanligi alohida takidlab o’tilgandir.
Marketing-miks elementlari quyidagi 2-chizmada ko’rsatilgan.
1968 yilda F.Kotler marketing-miks elementlari tarkibiga pablik-rileyshnz
(public relations) va siyosatni (politics) qo’shib, oldingi 4 “P” ni
6
“P” ga
kengaytirib ko’rsatdi.
4“P” modelini qo’llanishini cheklanganligiga qaramasdan, marketing
nazariyasini shakllanishi va amaliyotini rivojlanishida katta rol o’ynaydi.
Marketing-miks (marketing majmuasi) -marketing tuzilishi; marketing
tizimining tarkibiy qismlari, elementlari; marketing tarkib topuvchi
jarayonlar, marketing xarajatlari tuzilishi, marketing retsepti, tovar yoki
xizmatlami ishlab chiqaruvchidan iste’molchiga yetkazib berish chora-
tadbirlarining majmuaviy dasturidir.
Marketing-miks keng qo’llanadigan shaklda to’rtta marketing submiksini
o ’z ichiga oladi. Bular quyidagilar: tovar miksi, shartnoma miksi,
kommunikativ miks, taqsimot miksi.
Tovar miksi tovar siyosatini shakllantiradi, tovar bilan bog’liq bo’lgan
chora-tadbirlami o’z ichiga oladi. Bu chora-tadbirlar: dizayn, uni bezatilishi,
mahsulot sifati, o’rovi, xaridorlarga xizmat ko’rsatish, kafolat xizmati
siyosati, tovar diversifikatsiyasi, assortiment siyosati va hokazolar.
Shartnoma siyosati tovami oldi-sotdi akti shartlari kelishuvini va bitim
ko’rinishida ularni rasmiylashtirishni amalga oshiradi. Bunday chora-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

2-chizm a. M a rketin g tizim idagi besh asosiy narsa1.
tadbirlariga: narh siyosati, ustama va chegirma tizimi, tovar yetkazib berish
va uni to’lov shartlari, shuningdek kredit siyosati kiradi.
Taqsimot siyosati tovami ishlab chiqarish joyidan iste’molchiga yetkazib
berishni amalga oshiradi. Bu siyosat sotish kanalini asoslash va tahlil qilish,
marketing-logistika, savdo siyosati, sotish vositalari siyosati, ishlab
chiqarish kuchlarini joylashtirish siyosati, iste’molchilar va bozorlami
joylashuvi siyosati, yetkazib berish siyosati, tayyor mahsulotlarni
omborlarga joylashtirish siyosati va boshqalami o’z ichiga oladi.
Kommunikativ siyosatni vazifasi xaridor ehtiyojini qondirish va foyda
olish maqsadida talabni shakllantirish va tovar hamda xizmatni siljitish
bo’yicha muqobil va samarali faoliyatni ta’minlash uchun marketing tizimini
barcha obyektlarini korxona — mahsulot tayyorlovchilar bilan o ’zaro
harakatini tashkil etishdan iboratdir.