Тошкент давлат иқтисодиёт университети

1-жадвал. 
Эркин иқтисодиёт асосида ривожланаётган мамлакатларда 
иқтисодий эркинликни тавсифловчи кўрсаткичлар
39
Т
/р 
Кўрсаткичлар 
Кўрсаткичн
инг тавсифи 
Иқтисодиётнинг 
эркинлик даражасини 
изоҳловчи белгилар 
1
. 
Ялпи ички маҳсулотда 
хусусий секторнинг улуши 
Миқдор 
80-90 фоиз 
2
. 
Хўжалик 
юритувчи 
субъектларнинг ҳуқуқлари 
ва эркинлиги 
Сифат 
Мустақил 
эркинликлари 
кафолатланган 
3
. 
Ички 
хўжалик 
муносабатлари ва ишлаб 
чиқаришни бошқаришнинг 
бозор 
қоидаларига 
мослиги 
Сифат 
Бозор тамойилларига 
асосланади 
4
. 
Тадбиркорлар 
томонидан 
нақд 
пул 
маблағларининг 
эркин 
тасарруф этилиши 
Сифат 
Эркин тасарруф 
этилади 
5
. 
Тадбиркорлик 
фаолиятининг 
бозор 
инфратузилмалари билан 
таъминланганлиги 
Сифат 
Хизматлар тўлиқ 
таъминланади 
6
. 
Ресурсларга 
эга 
бўлишда рақобатнинг амал 
қилиш даражаси 
Сифат 
Соғлом рақобат 
муҳити мавжуд 
7
Хусусий 
Миқдор 
65-70 фоиз 
39
Портер М. Международная конкуренция: конкурентные преимущества стран. М.: /пер. с анг. – 
Международные отношение, 2008, 

---

213 
. 
тадбиркорлик ва кичиқ 
бизнесда банд бўлганлар 
улуши 
8
. 
Хусусий 
тадбиркорлар ва кичиқ 
бизнес 
субъектларининг 
мамлакат 
экспортидаги 
улуши 
Миқдор 
40-50 фоиз 
9
. 
Нархларнинг 
шаклланиши 
Сифат 
Нарх бозорда 
шаклланади ва бозор 
томонидан тартибга 
солинади 
1
0. 
Корхона 
ташкил 
этиш, 
фаолият 
турига 
рухсат бериш 
Сифат 
Жараён ўта 
соддалаштирилган 
1
1. 
Тадбиркорларни 
молиявий 
қўллаб-
қувватлаш 
Сифат 
Молиялаш тизими 
барқарор ва кредит олиш 
механизми 
соддалаштирилган 
1-жадвал 
маълумотларидан 
кўриш 
мумкинки, 
иқтисодиётни 
эркинлаштиришда хусусий тадбиркорлик ва кичиқ бизнес субъектларининг 
иқтисодиётдаги улуши салмоқли ҳиссани ташкил этиши керак. Демак, 
иқтисодиётнинг 
эркинлаштирилиши 
хусусий 
тадбиркорликнинг 
ривожланиши ва унинг иқтисодиётдаги таъсири ҳал қилувчи поғонага 
чиқишига олиб келиши шарт. 
Иқтисодий эркинлик, энг аввало, мулк шаклларининг турли-туманлиги 
билан боғлиқдир. Мулкий плюрализм хўжалик юритиш шаклларининг 
хилма-хиллигини таъминлайди. Даромад топишда мулкнинг иштироки, 
унинг моддий ёки меҳнат шаклларидан қатъи назар, бозор талаби доирасида 
амал қилиб боради. Бунда, бир томондан, иқтисодиёт субъектларининг ўзаро 
ҳамкорлигида муроса юзага чиқса, иккинчи томондан, максимум даромадга 

---

214 
эга бўлиш борасида рақобат келиб чиқади. Оқибатда ресурслар сарфига ва 
унинг натижасига биноан иқтисодий фаолият натижаси юзага чиқади. 
Мамлакатимиз иқтисодчи олимларидан Ё.Абдуллаев жамиятни 
эркинлаштиришни тавсифловчи кўрсаткичлар тизимини ишлаб чиқиш 
бўйича ўз тавсияларини берган. Унинг фикрича, “либерализация” тушунчаси 
нафақат ижтимоий-иқтисодий, балки жамиятдаги сиёсий жараёнларни ҳам ўз 
ичига олади. Олим “либерализация” тушунчасининг миқдорий ифодаси 
жамият эркинлиги индекси орқали ифодаланишини кўрсатиб ўтади. Бундан 
эркинлаштириш даражаси ҳам бир қатор омиллар таъсирида бўлишини, 
хусусан, 
иқтисодиётни 
эркинлаштириш 
кўрсаткичига, 
ижтимоий 
фаровонликка ва мамлакатдаги сиёсий тизимга ҳам боғлиқлигини кўриш 
мумкин. 
Хулоса қилиш мумкинки, миллий иқтисодиётдаги эркинлаштириш 
кўрсаткичлари жамият ижтимоий-иқтисодий омилларга, тизим шароитига ва 
мамлакатда ҳукм сураётган ижтимоий-иқтисодий жараёнларга ҳам бевосита 
боғлиқ бўлади. 
Хуллас, иқтисодиётнинг эркинлаштирилиши ва иқтисодий эркинлик 
қуйидагиларнинг таъсирида бўлади: 
– хусусий мулк мавқеи ва таъсир доирасининг ортиб бориши унинг 
иқтисодиётда етакчи кучга айланишини таъминлайди; 
– кичиқ ва ўрта бизнеснинг ривожланиши ҳисобига иқтисодий 
барқарорликни таъминлаш учун объектив иқтисодий вазият ва механизм 
яратилиб борилади; 
– кўчмас мулк олди-сотди муносабатларининг авж олиши ҳисобига 
жамиятда мукдорлар синфининг таркибий қисми сифат жиҳатдан ўзгариб 
боради ва мулкий табақаланишнинг янги ҳолати шаклланади; 
– миллий ва хорижий инвестицияларнинг мамлакат иқтисодиётига жалб 
қилиниши реал шаклда амалга оширилиши учун моддий имкониятлар 
кенгайиши кузатилади; 

---

215 
– мамлакатда экспорт ўрнини қопловчи ишлаб чиқариш таркибининг 
шаклланиши ва амал қилиши бозор турларининг янада ривожланишига 
ҳамда улар ихтисослашувининг кучайишига олиб келади; 
– ишлаб чиқарувчиларнинг бозор талаби доирасида кучли табақалашуви 
соғлом рақобат муҳитининг қарор топишини таъминлайди; 
– мамлакатнинг экспорт салоҳияти ва қудрати ортиши натижасида унинг 
жаҳон бозоридаги таъсири кучайиб боради. 
Юқорида таъкидланган ижобий ўзгаришларни амалга ошириш 
иқтисодиётни эркинлаштириш жараёнида босқичма-босқич таъминланади. 
Иқтисодий эркинлик иқтисоднинг ривож топишига ва иқтисодий 
барқарорликни мустаҳкамлашга хизмат қилади. Давлатнинг бундаги роли, 
албатта, эркинлик тамойилларига асосланган ҳолда иқтисодиётни тартибга 
солувчи бевосита, билвосита ва маъмурий усуллар орқали иқтисодий ўсишга 
замин яратиш ҳисобланади. 

---

216