Toshkent davlat pedagogika universiteti pedagogika va psixologiya fakulteti

Kurs ishining obekti: Nutqida va aqliy tafakkurida nuqsoni bor bolalar bilan ishlash jarayoni
Kurs ishining predmeti: Nutqida va aqliy tafakkurida nuqsoni bor bolalar bilan ishlash metodlari, usullar va vositalari
Kurs ishining maqsadi: O‘quvchilarining nutqlarini rivojlantirish, bog‘lanishni nutqni shakllantirish, tafakkur va nutqning bog‘liqlik tamoyillarini ilmiy asoslab berish
Kurs ishining tuzulishi: Kurs ishi kirish, 2 ta bob, 4 ta paragraf, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar roʻyxatidan iborat.

I BOB NUTQ JARAYONLARINING PSIXOFIZIOLOGIYASI….
1.1 Nutqning anatomik-fiziologik asoslari
Bosh miya po‘stidagi alohida markazlarning faoliyati va nutqqa oid muskul apparati nutqning anatomik-fiziologik asosini tashkil qiladi. Tovush nutqining (fonetik nutqning) muskul apparati uch qismdan — nafas olish, ovoz va artikulatsiya apparatlaridan iborat. Nafas olish apparati diafragmadan, o‘pkadan, o‘pkani, bronxni va bo‘g‘izni harakatga keltiruvchi muskullardan iborat. Nafas olish apparatining vazifasi nutq apparatining ovoz qismiga havo kiritib turishdan iborat.
Ovoz apparati — nafas olinadigan bo‘g‘izning davomi bo‘lgan kekirdak bo‘lib, to‘rtta tog‘aydan iboratdir. Shu tog‘aylar o‘rtasidagi bo‘shliqda ikkita gorizontal elastik muskullar bor, bu ovoz muskullari deb ataladi. Nafas bo‘g‘izdan chiqib turgan havo bu muskullarni harakatga keltirib, tebratib turadi. Tog‘aylar mana shunday tebranib turishi tufayli ovoz muskullari taranglanishi yoki susayishi mumkin: bu muskullar bir-biriga yopishib yoki bir-biridan ajralib turishi natijasida ularning o‘rtasida ovoz teshigi deb atalgan bo‘shliq hosil bo‘ladi. Agar ovoz muskullari tarang bo‘lib tursa yoki bir-biriga yaqinlashib qolsa (ya’ni, ovoz teshigi yopilib qolsa), u holda nafas yo‘lidan chiqqan havo shu teshikka kirib, ovoz muskullarining chetlarini tebratadi (vibratsiya qiladi), natijada tovush hosil bo‘ladi. Agar ovoz muskullari bir-biriga yetarli ravishda yaqinlashmagan bo‘lsa, nafas oladigan bo‘g‘izdan chiqayotgan havoning ovoz muskullariga yengil ishqalanib o‘tishi natijasida pichirlagan tovush hosil bo‘ladi. Erkin, tovushsiz nafas olinganida ovoz muskullari tarang bo‘lmas dan qoladi, ovoz teshigi esa toMa ravishda ochiq bo‘lib qoladi.
Artikulatsiya apparati ogMz bo‘shlig‘idan va burun bo‘shligMdan iboratdir. Bu bo‘shliqlar bo‘g‘in ustidagi tovushga bamisoli sayqal beruvchi truba kabi bir narsadir (rezonatordir).
Og‘iz bo‘shlig‘i bo‘g‘izda paydo bo‘lgan tovushlarning asosiy rezonatori bo‘lib xizmat qiladi.
Agar tovush to‘lqinlari og‘iz bo‘shlig‘i orqali hech bir to‘siqqa uchramay o‘tayotgan boMsa, unli tovushlar hosil bo‘ladi. Unli tovushlarning (a , e, i, o, u) farqi og‘iz bo‘shlig‘ining katta-kichik bo‘lishiga va shaklining o‘zgarishiga bog‘liq bo‘ladi. Og‘iz bo‘shlig‘ining shakli ko‘p jihatdan til va lablarning holatiga va og‘izning qay darajada ochilishiga bog‘liqdir. Til — nutqning eng serharakat organidir: til ko‘tarilishi, tushirilishi, oldinga cho‘zilishi va orqasiga qaytarilishi mumkin. Lablar cho‘zilishi, cho‘chchaytirilishi mumkin.
Undosh tovushlar tovush to‘lqinlarining og‘iz bo‘shlig‘idan bemalol o‘tishiga katta yoki kichik biror to‘siq paydo bo‘lishi natijasida hosil bo‘ladi. Bu to‘siqlar lablami yumish yo‘li bilan vujudga keltirilganida p, b, mtovushlari hosil bo‘ladi, bu pastki lab va yuqori tishlar bilan vujudga keltirilganida / , v tovushlari hosil bo‘ladi, til va ustki tishlar bilan vujudga keltirilganida t, d, n, s, ztovushlari hosil bo‘ladi, til va tanglayning biror qismi bilan vujudga keltirilganida r, sh, k,tovushlari hosil bo‘ladi. Burun bo‘shlig‘i tovushlami hosil qilishda turlicha rol o‘ynaydi. Burun bo‘shlig‘i ochiq yoki yopiq bo‘lishiga qarab, turlicha tovushlar hosil bo‘ladi. Agar burun bo‘shlig‘i yopiq bo‘lsa, burundan chiqmaydigan tovushlar (a, u,yu ), agar bu bo‘shliq ochiq bo‘lsa, burundan chiqadigan undosh tovushlar (j, n ) hosilbo‘ladi.
Tovushlar turli ravishda bir-biriga qo‘shilganda bo‘g‘in va so‘zlar hosil bo‘ladi, so‘zlardan esa gap hosil bo‘ladi. Bizning og‘zaki nutqimiz shu tariqa vujudga keladi.
Yuqorida ta'kidlab o'tilganidek, nutq ikki shaklga ega: og'zaki va yozma. Ushbu shakllarning har biri o'ziga xos xususiyatlarga, o'z normalariga ega. Yaxshi gapirishni biladigan kishi har doim ham qanday qilib yaxshi yozishni bilmaydi, va aksincha: savodli yozuvchi ba'zida og'zaki nutqlarda qiyinchiliklarga duch keladi. Shubhasiz, gapirish va yozish psixologiyasi bir xil emas. Og'zaki va yozma til - bu odamlar orqali bir-biri bilan aloqa qilishning ikki shakli. Og'zaki nutqning markazida nutq a'zolaridan kelib chiqadigan eshitish hislari mavjud. Yozma nutqda asosiy rolni vizual va motorli (yozma qo'lning harakatidan) sezgilar o'ynaydi, garchi bu erda og'zaki nutq jarayonida asosiy rol o'ynaydigan sezgilar ham muhimdir.
Ushbu hislarning barchasi o'qish, yozish, to'g'ri gapirish qobiliyatini rivojlantirish uchun katta ahamiyatga ega. Eshitish qobiliyati past yoki ko'rish qobiliyatidan aziyat chekadigan odamlar odatda noaniq, loyqa, tushunarsiz, o'qish va yozishda xato qilishadi.
Ushbu nutqning har bir shakli bilan odamlar o'rtasidagi aloqa turli yo'llar bilan amalga oshiriladi. Og'zaki nutq odamlarning bevosita muloqotini anglatadi (og'zaki nutq, dialog, suhbat, munozara). U karnay va tinglovchilarning mavjudligi bilan ajralib turadi Yozma nutq aloqa jarayonida ishtirok etadigan barcha shaxslarning shaxsiy ishtirokini talab qilmaydi.
Og'zaki nutq tinglovchidan uni nutq jarayonida, nutqning jonli oqimida tushunishini talab qiladi. U o'ylash va o'ylash uchun vaqt bermaydi. Yozma nutq nafaqat ruxsat beradi, balki ko'pincha yozuvchidan fikrlash va mulohaza qilish uchun to'xtashni talab qiladi.
Og'zaki nutq aytilganlarni takrorlashga imkon beradi, tinglovchiga intonatsiya, yuz ifodalari, imo-ishora kabi vositalarni qo'llaydi. Yozma nutqda uning tarkibini tushunishga yordam beradigan barcha yordamchi vositalar mavjud emas. Shuning uchun fikrlarni yozma ravishda ifodalashda, tinglovchilar uchun emas, balki o'quvchi uchun bayon mazmunini tushunish qiyinroq ekanligini hisobga olishingiz kerak.
Og'zaki va yozma nutq, shuningdek, ularning har biri foydalanadigan til materialining o'ziga xos jihatlarida ham bir-biridan farq qiladi. Og'zaki nutqda biz og'zaki tilning leksik, grammatik va stilistik vositalaridan foydalanamiz va yozma ravishda kitob yozma til vositalari bilan shug'ullanamiz.
Og'zaki, ayniqsa so'zlashuv, nutq - bu ko'proq erkin so'zlar, ba'zan tilning ustunlik qiladigan normalaridan chetga chiqish. Yozma, adabiy, monologik nutq yanada normallashgan va barqaror nutqdir. Yozma nutq og'zaki nutqga qaraganda ko'proq darajada grammatika normalariga mos kelishi kerak.
Yozma va og'zaki til so'zma-so'z, sintaksis, ifoda vositalari va nutq sur'ati jihatidan bir-biridan farq qiladi. Masalan, og'zaki til kitob nutqiga qaraganda uning sintaktik tuzilishida ancha sodda. Og'zaki nutqda, qoida tariqasida, oddiy va qisqa jumlalar qo'llaniladi. Ego gapirishning fiziologik va psixologik sharoitlari bilan izohlanadi. Biz har bir nisbatan tugagan fikrni bir nafas va nafasi bilan talaffuz qilishga intilamiz. Yozma nutqda har qanday murakkablik va har qanday hajmdagi jumlalar qo'llaniladi.Belgilangan ikki shaklda nutq va ifoda vositalari. Og'zaki nutqning ekspressivligi uni tinglovchilar tomonidan to'g'ri tushunish uchun muhim shartlardan biridir. Og'zaki nutqda, ayniqsa, ovozni ko'tarish va tushirish, stress, so'zlar va iboralarni, pauzalarni, imo-ishoralarni, yuz ifodalarini ajratish va ajratish kabi ekspressiv vositalar keng qo'llaniladi. Og'zaki nutqning ekspressivligi uni nafaqat fikrlarni ifodalash vositasi, balki ishontirish va motivatsiya qilishning kuchli vositasiga aylantiradi. Yozma nutqning ekspressivligi so'z birikmalarini, jumlalarni tuzilishini, fikrlarning mantiqiy muvofiqligini yanada sinchkovlik bilan tanlash, shuningdek matnni bo'limlar, paragraflar, paragraflarga bo'lish orqali amalga oshiriladi. Bu erda kursiv, tushirish, tagiga chizish, undov belgilari, savol belgilari va ellipslar ham ifodali vosita bo'lib xizmat qiladi. Ushbu barcha vositalarning asosiy vazifasi - matndagi asosiy, asosiy narsani ta'kidlash, ularga o'quvchilar e'tiborini jalb qilish.
Yozma nutq og'zaki nutqqa qaraganda qurilishda ancha qiyin, murakkabroq, ammo bu yozuv jarayonida og'zaki fikrni ifoda etishda diqqat bilan ishlashga imkon beradi. Yozma nutq odatda o'z fikrlarining eng yaxshi ifodasini qidiradigan, nutqidagi xatolarni qanday ko'rishni va ularni tuzatishni biladigan kishiga tegishli.
Nutqni rivojlantirish bo'yicha ishlarni to'g'ri shakllantirish uchun tilshunoslik, psixologiya va pedagogikaning ilmiy yutuqlari katta ahamiyatga ega.Og'zaki nutq yozishga qaraganda ancha faolroq - biz yozganimizdan va o'qiganimizdan ko'ra ko'proq gaplashamiz va tinglaymiz. Kengroq va uning ifodali qobiliyatlari. B. Shou bu borada "ha" deb aytishning ellik yo'li va "yo'q" deb aytishning ellik yo'li bor, va uni yozishning faqat bitta usuli bor ". Yozuvda grafik ifoda vositalari tizimi qo'llaniladi va u ingl. Yozuvchi va o'quvchi, qoida tariqasida, nafaqat bir-birlarini ko'rishadi, balki ularning suhbatdoshining tashqi qiyofasini umuman namoyish etmaydilar. Bu aloqa o'rnatishni qiyinlashtiradi, shuning uchun yozuvchi tushunish uchun matnni maksimal darajada oshirishga, yaxshilashga harakat qilishi kerak. Yozma nutq cheksiz ravishda mavjud va o'qish uchun odam har doim matndagi tushunarsiz iborani aniqlab olish imkoniyatiga ega. Leksik va grammatik munosabatlarda u tilning adabiy me'yorlariga qat'iy rioya qilinishi bilan tavsiflanadi - lug'at va frazeologiyaning sintaksis bilan ishlangan maxsus tanlovi. Yozma tilda kitob lug'ati keng qo'llaniladi: rasmiy biznes, ilmiy, ommaviy jurnalistika. Yozma nutq shakli bayonotlarni oldindan ko'rib chiqish bilan ajralib turadi. Bu nutqning yozma shaklining aniqligi va to'g'riligini belgilaydi.
Nutq yozuv vositasi bilan ifodalanganda so‘zlarning tovush tuzilishi yozma, grafik belgilar sistemasiga ko‘chiriladi. Nutqning yozma ifodasi qo‘l va barmoq muskullari yordami bilan hosil qilinadi. Lekin bunda yozish jarayoni artikulatsiyadan ajralgan holda emas, balki artikulatsiya asosida voqe bo‘ladi. Yozishning artikulatsiya bilan bunday bog‘langanligi savod chiqarishning dastlabki bosqichlarida, ayniqsa, sezilarli bo‘ladi. Endigina savod chiqarayotgan o‘quvchi har bir so‘zni yozayotganida shu so‘zni albatta gapirib yoki pichirlab aytib turadi. Yozish malakasi rivojlanib ketganida (avtomatik tus olganida) ham bo‘gMzning yengil harakat qilishi davom etaveradi, buni alohida asboblar yordami bilan qayd qilish mumkin
Ikkinchi signal sistemasining mexanizmlari tafakkurning asosi bo‘lgani kabi, nutqning ham nerv-fiziologik asosidir (uchinchi bobga qaralsin). Hayvonlarning tashqi dunyo bilan munosabati ularning faqat bevosita taassurotlari orqali voqe bo‘ladi. Odamning tarixiy rivojlanishi natijasida esa unda «ikkinchi signal sistemalari, ana shu birlamchi signallaming signallari so‘zlar tariqasida paydo boMdi, rivojlandi va nihoyat darajada takomillashdi». Qo‘zg‘ovchi vosita sifatida, so‘z uch shaklda namoyon bo‘lishi mumkin: 1) eshitish organini qo‘zg‘ovchi shaklda — eshitiladigan so‘z; 2) ko‘rish organini qo‘zg‘ovchi shaklda — yozilgan so‘z; 3) kinestezik qo‘zg‘ovchi shakl sifatida - aytilayotgan yoki yozilayotgan so‘z.
Shu shakllar orasida l.P. Pavlov organlarining kinestezik qo‘zg‘alishi alohida ahamiyatga ega ekanligini ta’kidlaydi: «Nutq, awalo, nutq organlaridan bosh miya pastiga o‘tuvchi maxsus kinestezik qo‘zg‘alishdir. Nutq ikkinchi signallardir, signallaming signalidir». Eshitilib turgan, aytilayotgan va ko‘rinib turgan (yozuv) so‘z qo‘zg‘ovchi bo‘lib gina xizmat qilmasdan, shu bilan birga, qo‘zg‘alishga javob reaksi- yasi bo‘lib ham xizmat qiladi. Bunda javob reaksiyasi bo‘lgan so‘z o‘z navbatida — ikkinchi signal sistemasidagi jarayonlarni vujudga keltiradigan qo‘zg‘ovchidir.
Qo‘zg‘ovchi nutq va javob so‘z reaksiyasi bo‘lgan nutq, bosh miya po‘stining maxsus uchastkalari bilan — nutq markazlari bilan bog‘langan. Nutq markazlari eshitish markazi, harakatlantirish markazi va ko‘rish markazi deb uch xil markazga bo‘linadi.Eshitish markazi so‘l chakkaning orqa bo‘limida joylashgan. Miyaning bu uchastkasi eshitilgan so‘zlarni idrok qiladi, boshqalarning nutqini tushunish va o‘zlashtirishni vujudga keltiradi, bu markaz buzilib qolganida nutq chuvalab ketadi, buni sensorli afaziya deb ataladi. Bunday kasalga duchor bo‘lgan kishi o‘zgalarning nutqini tushunmaydi: tovush va so‘zlarni eshitadi-yu, lekin so‘zlarning mazmunini bilmaydi, gapning ma’nosini tushunmaydi.
Nutqning harakatlantirish markazi chap yarim shaming uchinchi manglay qismida joylashgan. Bu markaz gapiruvchi kishining faol nutqini vujudga keltiradi. Bu markaz buzilib qolganida odam gapirolmaydigan bo‘lib qoladi. Nutqning bunday buzilishi harakat afaziyasi deb ataladi. Nutqning ko‘rish markazi bosh miyaning orqa qismiga joylashgan. Yozilgan xatni o‘qiganda va yozgan vaqtda yozuv belgilari shu markaz tufayli idrok qilinadi. Bu markaz buzilib qolgan taqdirda odam harflarni tanimaydi, o‘qiy olmay qoladi (aleksiya kasalligi), yozolmay qoladi (agrafiya kasalligi). Biroq, akademik l.P. Pavlovning tadqiqotlari shuni ko‘rsatdiki, bosh miya po‘stining boshqa markazlari kabi bu nutq markazlarining qat’iy chegaralari yo‘q va bir-biridan ajralgan holda harakat qilmaydi. Bu markazlar bir-biri bilan qo‘shilaveradi va bir-birining vazifasini bajaraveradi, bosh miya po‘stining boshqa markazlari bilan ham qo‘shilaveradi. Nutq markazlari deb nom berilgan markazlar bosh miya po‘stining u yoki bu xil nutq jarayonlarida ko‘proq ahamiyatga ega bo‘lgan uchastkalaridir, xolos. O‘zgalarning nutqini va gapirayotgan kishining o‘z nutqini idrok qilish bosh miya po‘stining faoliyatiga va asosan, bosh miya po‘stining ikkinchi signal sistemasi bilan bog‘lanishlarni vujudga keltiruvchi qismiga bog‘liqdir.