Toshkent davlat sharqshunoslik instituti tarjimashunoslik
Download 1.56 Mb. Pdf ko'rish
|
tarjimashunoslik
- Bu sahifa navigatsiya:
- Muhokamatul-lug‘atayn"ning Porso Shamsiev tomonidan soddalashtirilgan tekstidan
36
Qadim zamonlardan beri o‘zbek xalqi qo‘shni xalqlar, ayniqsa forslar va tojik xalqi bilan o‘zaro munosabatlarda bo‘lib keldi. Ularning juda ko‘p so‘zlari o‘zbek tiliga kirib keldi. Buning ustiga, IX—X asrlarda O‘rta Osiyoning arab xalifatligidan chiqishi va somoniylar davrida fors tilining adabiy til bo‘lib qolishi bu jarayonni tezlash tirdi.
Arab va fors so‘zlarining o‘zbek tiliga kirib kelishida tarjimonlar ham katta hissa qo‘shdilar. Bundan olti asr ilgari Qutb Xorazmiy tarjima qilgan «Xisrav va Shirin» dostonida arabcha, forscha so‘zlar juda ko‘p ishlatilganki, ularning aksariyati hozir o‘z suzlarimiz bulib ketgan. Ma salan, «nazm», «asr», «kitob», «farmon», «jahon», «xurram», «ishq», «doston», «san’at», «ta’lim», «munavvar», «jamol», «haq», «xushnud», «maqsud», «dil» va boshqalar. Shoir Qutb yuksak badiiy nafosat va musiqiy lavhalar yaratishda bu suzlarni uz urnida, ustalyk bilan ishlatgan. XIV asrda yashab ijod etgan Sayf Saroyi «Guliston» asarini tarjima qilarkan, u ham «ash’or», «ta’rif», «qanoat», «tarbiya», «suhbat», «odob», «sohib jamol», «ustod», «tasvir», «ne’mat», «quvvat», «zafar», «vafo», «oqibat» va boshqa shu kabi arabcha, forscha suzlardan barakali foydalandi. Qutb Xorazmiy, Sayf Saroyi, Haydar Xorazmiylar arab, fors so‘zlarini o‘rinsiz ishlatmadilar, ular ma’lum bir me’yorda, ko‘p hollarda ayni so‘zning ekvivalenti O‘zbek tilida bo‘lmagan taqdirda, xalqqa qanchalik tushunarli bo‘lishini hisobga olgan holda, o‘z tarjimalarida ishlatdilar. Masalan, Haydar Xorazmiy o‘z tarjimasida ishlatgak arabcha, forscha so‘zlarning hozirgi zamonimizda ham, aynan o‘sha ma’noda qo‘llanayotganini ko‘ramiz. Masalan„ «oqil», «gavhar», «ganj», «ranj», «meros», «ayol», «pisand»,. «ma’ni» va boshqalar. Alisher Navoiy arab tiliga juda katta baho berib, shunday deb yozgan edi:
Navoiy fors-tojik xalqi bilan O‘zbek xalqining bir-biriga inoq, azaldan do‘st-birodar ekanini, o‘zbeklar fors tilini yaxshi ko‘rgani va u tilda so‘zlashganini yozadi:
Navoiy yuqori, dabdabali uslubda ijod etganida arab, fors so‘zlarini ko‘proq qo‘shadi va ikki tilni bir-biriga chog‘ishtirganda, jonli xalq tilidagi so‘z, jumlalarga katta o‘rin berib, arab, fors so‘zlarini kam qo‘llaydi. Tarjimonlarning o‘zlari yozgan so‘z boshida arab, fors, tojik so‘zlari haddan tashqari ko‘p uchraydi, chunki bu so‘z boshilar eski adabiyotga xos ko‘tarinki, dabdabali uslubda yozilgan bo‘lib, «ulug‘» zotlar, pir -ustozlarining nomlari tilga olinadi, tarjima ana shularga bag‘ishlanadi yoki hukmdorga madh yoziladi. Masalan, t arj i mon mulla Muhammad Temurning (XV II asr) «Kalila va Dimna» asariga so‘z boshi yozarkan, «zamon umarolari», «muktado», «komkor», «peshvo», «murabbiy»., «sohibi kamol», «tavfiq», «istitoat», «salohiya», «bahra», «shuru’», «tu’ma» va boshqa bir qancha arab, fors so‘zlarini ishlatadi. Lekin shu tarjimon «Kalila va Dimna» dagi hikoyalarni tarjima qilganda ko‘pincha jonli tilga xos, sodda, asl o‘zbekcha so‘zlarni ko‘p qo‘llaydi. Bu kabi holni XIX asr oxiri, XX asr b oshlarida ijod qi l gan Muni s, O gahi y, Sa yqal i y, X i romi y, Ba yo ni y, R oj i y, Si ddi qi y, Almaiy va boshqa tarjimonlar n i n g a s a r l a r i d a h a m uchr at ami z. Masal an, Ogahi y «Shoh va gado» asariga yozgan «Bu qissa tarjimasining boisi» degan so‘z boshisida «xiradmand», «ov ar», «mahzun», «mo hi», «lutf karam», «sidqi ixlos», «farrux», «jovidon», «ko‘shish», «bistari za’f», «sarshor», «afshon», «mujda», «iste’jol» kabi arabcha, forscha so‘zlarni ko‘p ishlatgan bo‘lsa, asl tekstni ancha sodda va j onli til bilan tarj ima qilgan. Shuni ham aytish ker akki, arab, fors so‘zlarining oz yoki ko‘p ishlatilishi o‘sha asarni ng xar a kt eri ga va j anri ga ham bog‘liq bo‘lgan. |
ma'muriyatiga murojaat qiling