Toshkent davlat sharqshunoslik universiteti sharq mamlakatlari iqtisodiyoti, siyosati va turizm fakulteti

Saudiyadagi Salmon Doktorinasi. 2015-yilning 23-yanvarida tashkilot asoschisining o‘g‘li Salmon bin Abdulaziz bin Saud qirolligi yettinchi monarxi sifatida inauguratsiya qilindi. Uning birinchi qarorlaridan biri o‘g'li Muhammadni tayinlash edi. bin Salmon, Mudofaa vaziri va Qirollik sudi bosh kotibi. Bir necha oy ichida yosh shahzoda katta siyosiy mas'uliyatni o‘z zimmasiga oladi (Malsin, 2017). O‘shandan beri Saudiya monarxiyasining tashqi siyosati bevosita davlat rahbari tomonidan ilgari surilgan bir qator o‘zgarishlar bilan ajralib turadi. Uning taxt vorisi mamlakatning xalqaro rolini jonlantirish va Yaqin Sharqdagi asosiy manfaatlarini saqlab qolish. Qirol Salmon va shahzoda Muhammad bin Salmon avvalgi suveren Abdulla bin Abdulazizning strategiyasini o‘zgartirishi kerak edi. Hukmronligining so‘nggi yillarida arab bahori va bularning bevosita oqibatlariga duch keldi. 2011 yildan boshlab mintaqaviy siyosiy va ijtimoiy muhit keskin o‘zgardi. Hozirgi Saudiya rahbarlari uchun turli xil talvasalarga berilgan javoblar yetarli emas. Shu sababli ular milliy strategiyalar va maqsadlarni ancha konvulsiv va oldindan aytib bo‘lmaydigan mahalliy makonga moslashtirishga imkon beradigan yangi doktrinani ishlab chiqish edi. (Dominguez).de Olazábal, 2017). Uning qarashlari Saudiya Arabistoniga bo‘lgan ehtiyoj bilan boshqariladi muhim rolni saqlab qolish va boshqa harakatlarning kuchiga qarshi turish mintaqaviy, xalqaro va nodavlat aktyorlar tomonidan qo‘llab-quvvatlanadi. Saudiyada Salmon doktrinasining shakllanishi va amalga oshirilishi tashqi siyosat erishilgan faktik talqin turi bilan belgilanadi. Hodisalarni, tahdidlarni va tushunishning intersub'ektiv nuqtai Nazari bir-biri bilan bog'liq bo‘lgan va mintaqaviy ta'sirga ega bo‘lgan muammolar, barcha davlatlarga ta'sir qiladi. Bu mantiqda u baholanmaydi har qanday davlat yoki nodavlat ishtirokchi g'alaba qozonish uchun etarli darajada hukmron kuchga ega mintaqada, mintaqadagi siyosiy dinamikaning tarqoqligi tufayli va manfaatlarning nomuvofiqligi. Saudiya Arabistonining tashqi siyosati uchta sohaga asoslanadi: bir tomondan, monarxiyaning o‘zi haqidagi asosiy tushunchalari mamlakatda, Yaqin Sharq va musulmonlar sohasidagi roli; ikkinchi tomondan, tahlilda so‘nggi paytlarda sodir bo‘lgan voqealar batafsil yoritilgan bu xavfsizlik chegaralarini va nihoyat, chiqarilgan xulosalarni buzdi murakkab stsenariylar oldida yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan tahdidlar, xavflar va imkoniyatlar turli mintaqaviy inqirozlardan keyin ochilgan. Bularning barchasi mas'uliyatning o‘ziga xos tasavvuriga olib keladi. Hukumat yanada kengroq va maqsadli tashqi siyosat olib borishi kerak. Saudiya Arabistonining yuqori rahbarlari, ular mintaqaviy degan asosdan boshlashadi. Saudiya qirolligining eng diqqatga sazovor xususiyatlaridan biri Saudiya Arabistoni tomonidan davlatning patrimonializatsiyasi tashkil topganidan beri Abdulaziz ibn Saud sulolasi o‘z hokimiyatini hamma joyda kengaytirishga muvaffaq bo‘ldi jamiyatning jabhalari, iqtisodiyot, energiya resurslari, siyosiy institutlar, harbiy qurilmalar, shuningdek, din qattiq nazorat ostida, hurmatli vahhobiylik bilan ittifoq. Davlat sub'ektining milliy manfaatlari va niyatlari o‘rtasida jiddiy farq yo‘q Saudiya shahzodalarining asosiy yadrosi. Shuning uchun, haqida gapirganda Saudiya Arabistonining tashqi siyosati to‘g'ridan-to‘g'ri intilishlari. Saudiya adliya tizimi sekin, g'ayrioddiy, adolatning ba'zi kafolatlari yo‘qligi va zamonaviy dunyo bilan muomala qila olmasligi uchun tanqid qilingan. 2007 yilda qirol Abdulla sud tizimini isloh qilish va yangi sud tizimini yaratish maqsadida qirollik farmonlarini chiqardi.¹⁵ 2018-yil 25-noyabrda mehnat sudlarining ishga tushirilishi bilan islohotlar yakunlandi, jumladan, sud tashkil etildi, shikoyatlar bo‘yicha kengashning tijorat va jinoiy yurisdiksiyalari umumiy sud tizimiga o‘tkazildi. Ixtisoslashgan birinchi instantsiya sudlari endilikda umumiy, jinoiy, shaxsiy, xo‘jalik va mehnat sudlaridan iborat.[50] Shuning uchun shariat sudlari barcha ishlarni ko‘rib chiqish umumiy yurisdiksiyasini yo‘qotdi va hukumatning ma'muriy sudlarining ish yuki yangi sudlarga o‘tkazildi. Yana bir muhim oʻzgarish - har bir viloyat boʻyicha apellyatsiya sudlari tashkil etilishidir. Ta'kidlanishicha, islohotlar shariatni kodlashtirish va sud amaliyotiga sud pretsedenti tamoyilini kiritish tizimini yo‘lga qo‘yadi.¹⁶ Saudiya Arabistoni dastgohli sud tizimidan foydalanadi va bir nechta protsessual rasmiyatchiliklarga rioya qilinadi. Mamlakatning birinchi Jinoyat-protsessual kodeksi 2001 yilda kiritilgan va Misr va Fransiya qonunlariga asoslangan qoidalarni o‘z ichiga oladi. Human Rights Watch 2008 yilgi hisobotida sudyalar jinoiy protsessual kodeksdan bexabar yoki undan xabardor ekanliklarini, lekin odatda kodeksni e'tiborsiz qoldirishlarini qayd etgan. Shariat moddiy jinoiy qonunni ta'minlaydi va jinoyatning uch toifasini o‘z ichiga oladi: hudud (aniq jinoyatlar uchun qat'iy Qur'on jazolari), qisas (ko‘z-ko‘z o‘ch oluvchi jazolar) va umumiy toifadagi Tazir. Hudud jinoyatlari eng og'ir bo‘lib, ular orasida o‘g'irlik, talonchilik, kufr, dindan qaytish, zino, er-xotinlik va zino kiradi. Qisas jinoyatlariga qotillik yoki badanga shikast yetkazish bilan bog‘liq har qanday jinoyat kiradi. Tazir ko‘p holatlarni ifodalaydi, ularning aksariyati poraxo‘rlik, ¹⁷savdo va giyohvand moddalarni suiiste'mol qilish kabi milliy qoidalar bilan belgilanadi. Tazir jinoyati uchun eng keng tarqalgan jazo qamchilashdir. Saudiya sudlari bir qancha og'ir jismoniy jazolarni qo‘llaydi. O‘lim jazosi keng ko‘lamli jinoyatlar uchun qo‘llanishi, zo‘rlash, qurolli talonchilik, giyohvand moddalarni takroran iste'mol qilish, dindan qaytganlik, zino, jodugarlik va sehrgarlik uchun qo‘llanilishi mumkin va boshni kesish orqali amalga oshirilishi mumkin. qilich bilan, toshbo‘ron qilish yoki otishma, keyin xochga mixlash. 2007 yildan 2010 yilgacha bo‘lgan 345 ta qatlning barchasi ommaviy ravishda boshini kesish orqali amalga oshirilgan. 2011-yilda “jodugarlik va jodugarlik” uchun ikkita qatl qilingan. 2007 va 2010 yillar orasida toshbo‘ron qilingani haqida xabarlar yo‘q. Biroq, toshbo‘ron qilish nisbatan yaqinda sodir bo‘lgan va masalan, 1981 va 1992 yillar oralig'ida toshbo‘ron qilish yo‘li bilan o‘ldirishning to‘rtta holati qayd etilgan. 2020-yil aprel oyida Saudiya Arabistoni jinoyat sodir etgan voyaga etmaganlarni¹⁸ qatl qilishdan chetlashtirdi, lekin buning oʻrniga voyaga etmaganlar qamoqxonasida koʻpi bilan 10 yilga ozodlikdan mahrum etildi.¹⁹ Shunisi qiziqki, Klinton davrida Saudiya Arabistoni va AQSh turli masalalarda hamkorlik qildilar, jumladan, terrorizmni jilovlash Vashingtonning dunyodagi terrorchilik faoliyatini kamaytirishni maqsad qilgan edi. Shu bilan, shuningdek Bushning Yaqin Sharqqa nisbatan siyosati masalan, Fors ko'rfazi urushi davridagi hamkorlik Saudiyaliklar Jorj Bushni o'zlariga o'xshatishini kutishgan. Biroq, Bush ko'rsatdi Masalan, arab-isroil mojarosi haqidagi tinchlik muzokaralarini ilgari surishdan manfaatdor emas
Yaqin Sharq barqarorligi uchun unchalik ahamiyatga ega emas, deb o'ylashdi, hatto hazil qilishdi saudiyaliklar u bilan uchrashuvda Isroilga qarshi chiqish uchun ahmoq deb o'ylashdi. Isroil prezidenti Moshe Katsav shunday dedi: “Saudiyaliklar bu Texaslik neftchi ketyapti deb o'ylashgan Isroilga qarshi borish uchun va men ularga sizda noto'g'ri odam borligini aytdim ". Biroq, Bush ma'muriyati saudiyaliklar bilan munosib munosabatlar o'rnatishni xohlardi 1970-yillardan beri mavjud bo'lgan do'stligining strategik tabiati neft savdosini davom ettirish va saudiyaliklar uchun xavfsizlikni ta'minlash, natijada bu Eronni haddan tashqari qudratli bo'lib qolishining oldini olishni nazarda tutgan. Qanday bo'lmasin, tajribasizlik va etishmovchilik Bushning Yaqin Sharq haqidagi bilimi oxirgi siyosatni ta'minlash maqsadiga aylandi xavfsizlikka erishish qiyin. Avval aytib o'tganimizdek, AQSh-Saudiya ittifoqi nafaqat neftga asoslangan Qo'shma Shtatlar Saudiyaga qaramligini sezilarli darajada kamaytirgandan beri savdo so'nggi yillarda neft (Blackwill, 2019), obligatsiyalar hamkorlik qilish manbasiga aylandi. Robert D. Blackwillning so'zlariga ko'ra, munosabatlar xavfsizlikka tahdid soluvchi muammolarni muhokama qilish va hal qilishdan iborat. Shuningdek, do'stlik zarurligini ta'kidlaydi, agar Qo'shma Shtatlar Saudiya Arabistonini ittifoqchi sifatida tark etsa, Xitoy va Rossiya uning o'rnini egallaydi. Bu Saudiya Arabistoni roliga jiddiy ta'sir qiladi Yaqin Sharq va uning global kuchlar orasidagi kuchli mavqeini o'zgartiradi. Bunda qaysidir ma’noda siljish ham bo'ladi Eronga Yaqin Sharqda ko'proq ta'sir o'tkazish imkonini beradi. Shuning uchun ham Tramp, ham Salmon kelajakda ularning "maxsus do'stligini" saqlab qolish qanchalik muhimligini tushunish bo’ldi.
Turkiya. Turkiya diplomatiyasi global va mintaqaviy maydonda juda harakatchan davrni boshidan o’tkazmoqda. Mintaqaviy va global o’zgarishlar Turkiya tashqi siyosati uchun bir tomondan tahlikalarni o’z ichiga oladigan bo’lsa, bir tomondan turli imkoniyat va fursatlarni keltirib chiqarmoqda. Dasturimizning bugungi sonida tahlikalar va imkoniyatlar jihatidan Turkiya tashqi siyosatini ko’zdan kechiramiz.
Turkiya oxirgi haftalarda tashqi siyosatda kutilmagan serharakatlilikni boshidan o’tkazayotganligi barchamizga ma’lum. Global miqyosda, qolaversa mamlakat tevaragida ro’y berayotgan hodisalar, siyosiy va iqtisodiy tahlikalar bilan bir qatorda katta imkoniyatlarni ham paydo qildi. Bu xususni yuzaga keltirgan asosiy omil AQSh hukumatining qilmishlari ekanligi oshkor. AQSh prezidenti Donald Trampning barcha tomonidan tanqid qilingan qarorlari sobiq ittifoqdoshlari bilan bo’lgan munosabatlariga va hamkorlik faoliyatlariga zarar bermoqda. Buning ikki sababi borligini aytish mumkin. Turkiya chegaralari hududida azaldan beri missionerlik faoliyatlarini olib borgan va FETO terror tashkiloti bilan aloqadorlikda ayblanib qo’lga olingan rohib Brunson ishi tufayli AQShning Turkiyaga nisbatan munosabati o’zgardi. Bundan tashqari, Turkiyaning Suriyada terror tashkiloti PKK/YPG tashabbuslarini oldini oluvchi faoliyatlari ham Vashingtonning munosabatini o’zgartirdi. Suriya urushi tufayli paydo bo’lgan tahlikalar nafaqat Turkiya-AQSh munosabatlariga, balki Rossiya, Eron va Yevropa Ittifoqiga a’zo davlatlarning ham mintaqaga bo’lgan ko’z-qarashiga ta’sir ko’rsatdi. Bu esa, tomonlar o’rtasidagi taranglikni yanada avj oldirmoqda. Turkiyaning boshidan o’tgan muammolar milliy xavfsizlik tashvishlari va boshqa global hamkorlar o’rtasidagi diplomatik muvozanatni saqlash majburiyatini taqazo qiladi. Bu jarayonda AQSh bilan Turkiya o’rtasida ro’y bergan inqirozdan keyin turk lirasining qiymat yo’qotishi Turkiyaning har tomonlama daxanaki jang panjasida ekanligini yaqqol sezish mumkin. Zero, Turkiya iqtisodiyotida ro’y berayotgan o’zgarishlar mamlakatning ichki va tashqi xavfsizligiga qaratilgan tahlikalarga zamin yaratadi. Bu muammoli vaziyat oldida Turkiyaning 2-jahon urushidan keyin yo’lga qo’yilgan xalqaro aloqalari ham sarhisob qilina boshladi. Chunki, NATO ittifoqdoshi bo’lgan AQSh va Yevropa davlatlari Turkiya bilan asosiy global ittifoqni baham ko’rgan hamda bir qator xalqaro tashkilotlar va shartnomalarga qo’l qo’ygan tomonlardir. Bunga qaramay, FETO va PKK terror tashkilotlariga qarshi kurashda bu davlatlarning Turkiyani yetarlicha qo’llab quvvatlamaganligi va xatto unga qarshi faoliyat yuritishi, oxirgi iqtisodiy inqirozlarda AQShning ko’rsatgan munosabati, Turkiyani bu ittifoqdoshlikni qayta ko’zdan kechirishga undaydi. Suriyadagi urush mobaynida Turkiya duch kelgan tahlikalarga qarshi NATO panohi sifatida ta’riflangan havo mudofaa sistemasining Turkiyani himoya qilish uchun hayotga tadbiq etilmaganligi va ortidan Turkiyaning Rossiyadan talab qilgan S-400 zenit raketa tizimlari amerikalik va yevropalik ittifoqdoshlar bilan munosabatlarga darz ketishiga olib keldi. Mintaqada avj olgan barqarorsizlik va to’qnashuv tahlikalariga qaramay, Turkiya uchun NATO majburiyatlarini bajarish bilan bir qatorda, mamlakatning o’zini himoya qilish huquqidan kelib chiqqan faoliyatlariga qarshi ko’rsatgan keskin munosabati Rossiya va Xitoy bilan yangi kelishuv tuzish izlanuviga zamin yaratadi. Bu zamin faqatgina harbiylarni jalb qilish bilangina cheklanib qolmaydiganga o’xshaydi. Turkiya va Rossiya prezidentlari va diplomatlar rus va eronlik hamkorlari bilan amalga oshirgan muzokaralarning soni va sifati o’tmishda amerikaliklar bilan olib borilgan muzokaralarning o’rnini olganga o’xshaydi. Suriya masalasidan tashqari, Rossiya, Xitoy va yaqin tijoriy hamkorlar bilan yo’lga qo’yilgan iqtisodiy hamkorlik tashabbuslari Turkiyaning xalqaro munosabatlarda zamin izlanuvi taxmin qilingandan ham azaliy ekanligidan darak beradi. Asosan, bu mamlakatlar bilan olib boriladigan savdoda dollar o’rniga mahalliy pul birligidan foydalanish taklifi rus va xitoylik hamkorlar tomonidan ijobiy baholangani ham buning yaqqol isbotidir. Dollarga mo’ljallangan tashqi savdoda oltin yoki mahalliy pul birligidan foydalanish bilan erkin savdo hududlarining soni va ko’lamini oshirish tashabbuslarini diqqatga olish mumkin. Bu jarayonda yaqin kelajakda Yevropa Ittifoqi bilan yuritilayotgan bojxona ittifoqiga o’xshash faoliyatlarni boshqa hamkor davlatlar o’rtasida ham yo’lga qo’yilganligiga guvoh bo’lish mumkin. O’zidan tashqari, bojxona ittifoqi alternativasiga huquqiy jihatdan ruxsat bermagan Yevropa Ittifoqi sistemasi Turkiyaning a’zolik jarayoni yârim qolgan taqdirda, Turkiya tomonidan boshqa hamkor davlatlarga taklif sifatida ilgari surilishi mumkin.