Toshkent davlat sharqshunoslik universiteti sharq mamlakatlari iqtisodiyoti, siyosati va turizm fakulteti

Mintaqaviy siyosatga ta'siri.
Turkiya va Saudiya Arabistoni o‘rtasidagi munosabatlarning normallashuvining eng muhim oqibatlaridan biri bu tendentsiyani mintaqaviy normalizatsiya muhitining bir qismi sifatida davom ettirish qobiliyatining mavjudligidir. Mintaqaviy normallashtirish faoliyati odatiy holga aylangan bir paytda mintaqaning ikki yirik davlati o‘rtasidagi siyosiy, harbiy va iqtisodiy ta’sir nuqtai nazaridan munosabatlarning normallashuvi mintaqaviy siyosat nuqtai nazaridan ham muhim o‘zgarishlar sifatida ko‘rilishi kerak. Biroq iqtisodiyot, savdo va sarmoyaviy sohalardagi ustuvor yo‘nalishlar orqali ikki tomonlama munosabatlarni normallashtirish tashqi siyosatning barcha masalalari bo‘yicha umumiy pozitsiyaning yaqinda va keskin qabul qilinishi sifatida talqin qilinmasligi kerak. Bu yerda eng muhimi Turkiya va Saudiya Arabistoni o‘rtasidagi munosabatlarda tushunish muhitini ta'minlovchi siyosiy irodaning kuchayishidir. Bu borada o‘zaro siyosiy irodani mustahkamlash, avvalambor, ushbu tashrifdan so‘ng mamlakatlarning bosqichma-bosqich amalga oshiradigan aniq qadamlariga bog‘liq bo‘ladi. Mintaqaviy munosabatlarning kelajagi haqida xulosa chiqarishda e'tiborga olinishi kerak bo‘lgan yana bir nuqta, Turkiya va Saudiya Arabistoni o‘rtasidagi munosabatlardagi normallashuv jarayonining mintaqadagi boshqa normallashuv jarayonlariga ham hissa qo‘shishi. Turkiyaning Misr bilan hozir olib borayotgan normallashtirish jarayoniga Turkiyaning BAA va Saudiya Arabistoni bilan aloqalaridagi ijobiy o‘zgarishlar ijobiy ta'sir ko‘rsatishi mumkin. Ushbu bosqichda Turkiya-Saudiya Arabistoni munosabatlaridagi ijobiy o‘zgarishlar, Turkiya-BAA munosabatlaridagi aniq taraqqiyot va o‘zaro siyosiy irodaning kuchayishi hisobga olingan holda, Turkiya-Misr munosabatlari kabi boshqa normallashuv jarayonlariga ham hissa qo‘shadi.


2.2. Turkiya va Saudiya Arabistoni o‘rtasida savdo - iqtisodiy munosabatlar
Turkiya savdo vaziri biznes uchrashuvida ikki davlat oʻzaro savdo aloqalarini rivojlantirish davriga qadam qoʻyayotgan bir paytda Turkiya va Saudiya Arabistoni biznes forum oʻtkazishni rejalashtirganini aytdi. Turkiya Tashqi Iqtisodiy Aloqalar Kengashi (DEIK) bayonotiga ko‘ra, bundan buyon ikki tomon o‘rtasidagi savdo faoliyatlari ortib, tezlashadi, dedi Mehmet Mus payshanba kuni bo‘lib o‘tgan Turkiya-Saudiya Arabistoni biznes va sarmoya davra suhbatida DEIK tomonidan Turkiyaning poytaxti Ankarada uyushtirilgan yig’ilishda Saudiya Arabistoni Tijorat vaziri Majid Bin Abdulloh Al Qasabi, Sarmoya vaziri Halid Al-Falih, Turkiyadan Mehmet Mus va boshqaruv kengashi rahbari Nail Olpak ishtirok etdi. Al Qasabi har ikki tomon ham ikki tomonlama munosabatlarni maksimal darajaga koʻtarishga intilayotganini aytdi va “Ikki davlat oʻrtasidagi munosabatlarimiz uchun kelajakni samarali quraylik”, dedi. Anqara va Ar-Riyodning Afrika va Sharqiy Osiyo kabi mintaqalarda hamkorlik qilishi mumkinligini ta'kidlab, turk shirkatlarini "zukko va iste'dodli" deb maqtadi. “Keling, reja tuzib, ikki davlat sifatida uchinchi davlatlarda hamkorlikni yo‘lga qo‘yaylik. “Keling, birodardek ishlaylik, ikki davlat xalqi sifatida oldinga intilaylik”, dedi Saudiya Arabistoni savdo vaziri. Al-Falih, shuningdek, ikki tomon yaxshi munosabatlarni yangilash va mustahkam aloqalar o‘rnatish yo‘lida harakat qilishini aytdi. “Investitsiya loyihalari bor, 3,3 trillion dollarlik imkoniyat bor”, dedi u va sarmoyalar har ikki mamlakat iqtisodiyoti uchun lokomotiv boʻlib xizmat qilishi mumkinligini taʼkidladi. Olpak, o‘z navbatida, ikki kelishuvga mezbonlik qilgan davra suhbatining Turkiya va Saudiya Arabistoni munosabatlari uchun yaxshi boshlanish bo‘lishini ta'kidladi. Ikki davlat oʻrtasidagi rasmiy uchrashuvlar chogʻida xususiy sektor hamkorligiga yoʻl ochish uchun qadamlar tashlandi, deya qoʻshimcha qildi u. "Ikki davlat biznesi sifatida biz savdo aloqalarimizda bir necha yil yo‘qotdik, vazirlarimiz bizga yo‘l ochish uchun keldilar, biz ishbilarmonlar sifatida ko‘proq ishlaymiz", - deya qo‘shimcha qildi.
Bu Saudiya Arabistoni valiahd shahzodasi Muhammad bin Salmonning hafta boshida Turkiya prezidenti Rajab Toyyib Erdo‘g‘on bilan uchrashib, ikki davlat o‘rtasidagi aloqalarni yaxshilash masalalarini muhokama qilgan muhim tashrifidan keyin sodir bo‘ldi. Anqara va Ar-Riyod o‘rtasidagi munosabatlar so‘nggi yillarda tashqi siyosatdagi kelishmovchiliklar tufayli keskinlashgan edi.
Bu muhim iqtisodiy kuch bilan munosabatlarni tiklashda yana bir muhim qadam bo‘ldi. Prezident Erdo‘g'an Turkiyani Yaqin Sharqdagi Turkiya manfaatlarini ilgari surish uchun hech narsa qilmagan, keraksiz provokatsion tashqi siyosat olib borish natijasida yuzaga kelgan mintaqaviy yakkalanishdan chiqarishga harakat qilmoqda. U Birlashgan Arab Amirliklari (BAA) bilan aloqalarni tikladi, Isroil yetakchilari bilan muloqotlar olib bordi, Misr bilan muzokaralar olib bordi va endi Turkiyaning Saudiya Arabistoni bilan aloqalarini bu davlatga tashrif buyurib tikladi. Turkiya hukumati Sharqiy Oʻrtayer dengizida boʻladimi yoki Yaqin Sharqdagi islomiy harakatlarni qoʻllab-quvvatlashda boʻladimi, boshqa mintaqaviy kuchlarga oʻz irodasini yuklashda chegaralar borligini aniqladi. Saudiya Arabistoni Saudiya jurnalisti Jamol Qoshiqchining o‘ldirilishi va 2017-yilda Saudiya Arabistoni tomonidan Qatarga qamal qo‘yilganidan keyin Dohani qo‘llab-quvvatlagani munosabati bilan ziddiyatlar fonida Saudiya Arabistoni turk tovarlariga boykot e’lon qilgani Turkiyaning geosiyosiy yakkalanishi iqtisodiy muammolarni yanada kuchaytirdi. Endi Erdo‘g‘on murosaga keldi. Saudiya yetakchilari bilan turk tovarlari qirollikka to‘siqsiz kirib borishi mumkin, Turkiyada Saudiyaning yangi sarmoyalari uchun salohiyat mavjud va Ar-Riyod Anqara bilan valyuta almashinuvida boshqa Fors ko‘rfazi hukumatlariga qo‘shilishi mumkin. Qoshiqchi o‘ldirilishidan tashqari, Saudiya Arabistoni 2013-yilda Misrdagi davlat to‘ntarishini qo‘llab-quvvatlagan, Turkiya esa “Musulmon birodarlar”ni qo‘llab-quvvatlagan. Erdo‘g‘on Misr prezidenti Abdel Fatoh as-Sisining ashaddiy tanqidchisi edi (garchi Turkiya hozir Misr bilan yarashishga intilayotgan bo‘lsa ham) va Misrning muxolifatini, xususan, Misr rahbariyatini qonuniylashtirish uchun media platformalarini yaratgan “Musulmon birodarlar”ni olqishladi. Keyin Bahrayn, Misr, Saudiya Arabistoni va BAA 2017 yilda Dohaning Tehron bilan aloqalari, islomiy guruhlarni qo‘llab-quvvatlashi va Al-Jazira tahririyati va boshqa masalalar tufayli mamlakatni blokirovka qilganidan keyin Turkiyaning Qatarni qo‘llab-quvvatlashi bor edi. Bularning barchasida Turkiya oʻzini ham mintaqaviy yetakchi, ham yetakchi musulmon davlati sifatida namoyon etdi, ularning hech biri Makka va Madinadagi Islomning ikki muqaddas masjidining qoʻriqchisi boʻlishdan qonuniylik olgan Saudiya Arabistoni bilan unchalik toʻgʻri kelmaydi. Qayd etilganidek, Turkiyaning mintaqaviy izolyatsiyasi mamlakatning iqtisodiy farovonligiga ta'sir ko‘rsatdi, lira 2021 yilda taxminan yarmini yo‘qotdi va hozirda inflyatsiya 60 foizdan oshdi. ²⁵Turkiya 2023-yilda bo‘lib o‘tadigan prezidentlik va parlament saylovlariga tayyorgarlik ko‘rar ekan, Erdo‘g‘on turk fuqarolari ustidan iqtisodiy bosimni engillashtirish uchun barcha imkoniyatlarni qidirmoqda. Shuningdek, Turkiyaning Saudiya Arabistoni va boshqalar bilan munosabatlarini yaxshilash uchun geosiyosiy imperativ bor. Anqaraning Sharqiy O‘rta er dengizidagi tajovuzkor yondashuvi, jumladan Kipr suvlarida gaz qidirish, Liviya bilan noqonuniy dengiz chegaralarini chizish va provokatsion dengiz manevrlari boshqa mintaqaviy kuchlarni unga qarshi "to‘pponcha" qilishga majbur qildi. Misr, Gretsiya va Kipr Respublikasi munosabatlarni kuchaytirdi, shuningdek, Kipr, Gretsiya va Isroil, Saudiya Arabistoni va BAA ham ushbu koalitsiyalarga qo‘shildi.²⁶ 2020 yilning yozida Saudiya va Amirlik havo ekipajlari Kritdagi bazalardan Gretsiya harbiy-havo kuchlari bilan mashg‘ulotlar o‘tkazdilar. Turkiya nuqtai nazaridan, Sharqiy O‘rta er dengizida Turkiyaga qarshi bo‘lgan davlatlar qatori, jumladan Frantsiya ham potentsial xavfsizlik muammosi edi. Turkiya hukumati raqiblarini qo‘rqitish uchun harbiy kuchga ega bo‘lmagan holda, uzoq vaqtdan beri dushmanlari bo‘lgan Gretsiya va Kipr bundan mustasno, bu mamlakatlarning barchasi bilan munosabatlarini o‘zgartirib, Turkiyaga qarshi o‘qini zaiflashtirishga harakat qildi.