Toshkent davlat sharqshunoslik universiteti sharq mamlakatlari iqtisodiyoti, siyosati va turizm fakulteti

2.3 Turkiya va Saudiya Arabistoni o‘rtasidagi muammolar
Turkiyaning Saudiya Arabistoni, Birlashgan Arab Amirliklari va Isroil bilan yarashishi mamlakatni o‘n yildan ko‘proq vaqt oldin e'lon qilingan "qo‘shnilarimiz bilan nol muammo" siyosatiga qaytarish uchun ozgina ish qilyapti. Prezident Rajab Toyyib Erdo‘g‘on 2011-yildagi arab xalq qo‘zg‘olonlari va “Musulmon birodarlar”ni qo‘llab-quvvatlab, 3,5 yil davom etgan BAA-da Qatarga yordam berib, bu siyosatdan samarali voz kechgach, Turkiya ko‘rfazi davlatlari mo‘rt bo‘lsa-da, g‘alati bo‘lgan patlarni yumshatdi. Saudiya Arabistoni boshchiligidagi Ko‘rfaz davlatiga diplomatik va iqtisodiy boykot e'lon qildi va Saudiya Arabistonini 2018 yilda qirollikning Istanbul konsulligida jurnalist Jamol Qoshiqchining o‘ldirilishi uchun javobgarlikka tortdi. Yaqinda Turkiya 2010-yilda Isroil qoʻmondonlari Turkiyaning Gʻazodagi dengiz blokadasini buzishga uringan Moviy Marmara kemasi bortida 10 nafar turk faolini oʻldirganidan soʻng yuzaga kelgan oʻn yildan ortiq davom etgan keskinlikdan soʻng Turkiya Isroil bilan diplomatik munosabatlarni tikladi. Shunga qaramay, Isroil tomonidan bosib olingan G'arbiy Sohilda zo‘ravonlik kuchayishi qo‘rquvi bilan hal etilmagan Falastin muammosi Isroil va Turkiya o‘rtasidagi munosabatlarda soatli bombani tashkil qiladi. Turkiya Isroil bilan aloqalarni tiklash uning falastinliklarni qoʻllab-quvvatlashdan voz kechganini anglatmasligini taʼkidladi. Turkiyaning muammosi shundaki, u mintaqaviy kuchlar bilan munosabatlarni yaxshilagan, ularning hech biri Turkiya bilan chegaradosh emas. Aksincha, quruqlikda chegaradosh bo‘lgan sakkiz qo‘shnisidan to‘rttasi - Iroq, Suriya, kurdlar va Gretsiya bilan munosabatlari pastga qarab, qurolli to‘qnashuvlar xayolotini ko‘tarmoqda.²⁷
Ayni paytda Rossiyaning Ukrainaga bostirib kirishi Qora dengizni urush maydoniga aylantirdi. Xuddi shunday, Turkiyaning Suriya shimolidagi potentsial hujumi Turkiya kurd isyonchilari, Suriya qo‘shinlari va Eron tomonidan qo‘llab-quvvatlanadigan jangarilarga qarshi kurash olib borish xavfi ostida bo‘lgan yana bir urush zonasini yaratadi. Hozirgacha Turkiya Suriya shimoliga yana harbiy aralashish huquqini ta’kidlab keladi, biroq Rossiya va Eron qarshiliklari tufayli yangi hujum boshlashni to‘xtatdi. Buning o‘rniga Turkiya Rossiya homiyligida janob Erdo‘g'an 11 yil avval Suriyadagi fuqarolar urushi boshlanganidan beri siyosiy yo‘q qilinishini talab qilgan Suriya prezidenti Bashar al-Assad bilan vivendi rejimini o‘rganmoqda. Biroq, Turkiya va Suriyaning Suriya shimolidagi kurdlar va boshqa isyonchi guruhlarni nazorat qilish borasidagi yondashuvlaridagi katta tafovutni inobatga olsak, janob Erdo‘g'an uchun ma'qul bo‘lgan shartlar asosida yarashuv shlyapadan quyonni sug'urib olish bilan barobar bo‘lishi mumkin.
Turkiyaning qoʻshnilari bilan keskinlashgan munosabatlariga Turkiya va NATO oʻrtasida Shvetsiya va Finlyandiyaning transatlantika ittifoqiga aʼzoligi boʻyicha hozirgacha puxtalik bilan boshqarilgan bahsni qoʻshing. Turkiya Skandinaviya davlatlaridan koʻplab etnik kurdlar va quvgʻindagi din arbobi Fathulloh Gulenning izdoshlari deb hisoblangan shaxslarning Shvetsiya va Finlyandiya aʼzoligini Turkiya parlamenti tomonidan ratifikatsiya qilinishi evaziga ekstraditsiya qilishni talab qilmoqda. Turkiya janob Gulenni 2016 yildagi muvaffaqiyatsiz harbiy to‘ntarish uchun javobgar deb hisoblaydi. Janob Erdo‘g‘on va uning sheriklari taranglikni yumshatish o‘rniga yong‘inni kuchaytirmoqda. Oxirgi ochiq bayonotida, janob Erdo‘g'anning ichki ishlar vaziri Sulaymon Soylu o‘nlab yillar davomida AQShni Yaqin Sharqdan olib chiqishga majburlamoqchi bo‘lgan Eronni takrorlagandek yangradi. Janob Soylu Turkiyaning kurdparast Xalq Demokratiya partiyasi (HDP) bilan birga terrorizmda ayblanib panjara ortida o‘tirgan va noqonuniy Kurd Ishchi partiyasi (PKK) bilan birga qirq yildan beri asosan past intensivlikdagi urush olib borayotganida aybladi. Mamlakatning janubi-sharqidagi kurdlar Amerika Qo‘shma Shtatlarining mavjudotlaridir. Bu hafta PKK va Turkiya mudofaa vazirligi turk harbiylari kurd isyonchilari bazalarini nishonga olgan Iroq Kurdistonida turkiyalik Sikorskiy vertolyotining yo‘qolishi sabablari borasida turlicha fikr bildirdi. Turkiya operatsiyalari Bag‘doddagi Iroq hukumati bilan munosabatlarini keskinlashtirdi. PKK vertolyotni Turkiya tomonidan oʻz qoʻmondonlaridan birini oʻldirgani uchun oʻch olish uchun urib tushirganini daʼvo qilgan boʻlsa, Turkiya “texnik muammolar tufayli” halokatga uchraganini daʼvo qilgan. Turkiya Misr bilan normallashtirish harakatlariga parallel ravishda Saudiya Arabistoni va Birlashgan Arab Amirliklari bilan aloqalarni tiklashga harakat qilmoqda, biroq u yon berishlari kerak bo‘lgan vaziyatga tushib qolgan ko‘rinadi. Ushbu sa'y-harakatlarning bir qismi sifatida Anqara o‘tgan haftada zaytun novdasini Ar-Riyod va Abu-Dabiga uzatdi, ammo Saudiya Arabistoni qirollikdagi sakkiz turk maktabini yopishini e'lon qilgani sababli, Ar-Riyodning Anqaraning jestiga javobi muzni buzmadi. Turkiyaning davlatga qarashli Anadolu agentligi maʼlumotlariga koʻra, Tabuk, Ar-Riyod, Toif va Jidda viloyatlaridagi Turkiya Taʼlim vazirligiga qarashli maktablarga yozma bildirishnomalar yuborilgan, Dammam va Abha maktablari esa rasmiylar tomonidan ogʻzaki ravishda xabardor qilingan. Xabarda aytilishicha, qaror Makka va Madinadagi maktablarga ham tegishli. Shuningdek, maktablar bahorgi mavsum oxirigacha o‘z faoliyatini davom ettirishi va hukumat o‘quvchilarni boshqa maktablarga yozilishiga yordam berishi aytildi. Turkiyadagi diplomatik manbalarga tayanib, Anadolu hozirda bu maktablarda ta'lim olayotgan 2250 ga yaqin o‘quvchi arab tili cheklanganligi sababli boshqa maktablarda qiyinchiliklarga duch kelishini aytdi. Hozirda Saudiya Arabistonida Turkiya Ta’lim vazirligiga qarashli 34 ta maktab faoliyat yuritmoqda.
Vaziyatni murakkablashtirish uchun Turkiya, Eron va Isroil Iroq shimolida iroqlik kurdlar orqasida past darajadagi yashirin urush olib bormoqda. “Bizga AQSh kerak emas. Bizga bo‘linishimizni xohlaydigan, dinimiz, madaniyatimiz va e'tiqodimizga befarq bo‘lgan Yevropa kerak emas... Biz terror tashkilotini yo‘q qilar ekanmiz, shuni bilishingiz kerakki, biz ham AQShni bu yerdan yo‘q qilishni xohlaymiz”, dedi janob Soylu, PKK va uning Suriyadagi bo‘linmalari hamda AQShning urushdan vayron bo‘lgan mamlakatdagi harbiy mavjudligiga ishora qilib. Janob Soylu butun Yevropa Ittifoqini nazarda tutyaptimi yoki faqat Shvetsiya va Finlyandiyani nazarda tutyaptimi, Turkiyaga ko‘ra, Shimoliy Afrika davlatlarining a'zolik arizasini NATO qabul qilish arafasida tuzilgan kelishuvlarni to‘xtatib qo‘ygani noma'lum edi. Xuddi shunga o‘xshash tarzda, o‘tgan hafta Turkiya Gretsiyani zo‘ravonlikda ayblaganidan so‘ng, janob Erdo‘g'an NATO a'zosi Gretsiyani keskin tanqid qildi. 20-asr davomida sovuq va tarang boʻlib qolgan va 2000-yillarning ikkinchi yarmida yaxshilangan Turkiya-Saudiya Arabistoni munosabatlari arab qoʻzgʻolonlari va inqiloblaridan keyin yomonlashdi. Turkiya o‘zgarish kuchlarini qo‘llab-quvvatlagan bo‘lsa, Saudiya Arabistoni status-kvo va aksilinqilobiy kuchlarni qo‘llab-quvvatladi. 2013-yilda Misrdagi harbiy to‘ntarishdan so‘ng eng past darajaga tushgan ikki tomonlama munosabatlar Saudiya Arabistonining Istanbuldagi konsulligida saudiyalik jurnalist Jamol Qoshiqchining o‘ldirilishidan so‘ng qarama-qarshilikka aylandi.
Birlashgan Arab Amirliklari (BAA) va Saudiya Arabistoni boshchiligida keyinchalik “Dunyo ittifoqi” deb atalgan yirik koalitsiya Turkiyani Yaqin Sharqda boshqalashtirish va izolyatsiya qilishga urindi. Biroq Turkiya izolyatsiya urinishlariga qarshilik ko‘rsatdi va mintaqadagi jarayonni muvaffaqiyatli o‘zgartirdi. Turkiya Qatarni Saudiya Arabistoni boshchiligidagi blokadadan qo‘llab-quvvatlab, qutqarib, Tripolini Liviyada qotillikchi general Xalifa Xaftar tomonidan nazorat qilinishiga to‘sqinlik qilib, Turkiyaga qarshi o‘zgarishlarning oldini oldi.²⁸ Mintaqadagi eng so‘nggi normallashuv jarayoni boshlanishi bilan Turkiyaga qarshi blok, jumladan Saudiya Arabistoni Turkiyani boshqalashtirish va izolyatsiya qilishning asosiy sabablari yo‘qolganligi sababli Anqara bilan ham munosabatlarni normallashtirishga qaror qildi. Avvalambor, Saudiya Arabistoni 2021-yil boshida Turkiyaning asosiy mintaqaviy ittifoqchisi Qatar bilan munosabatlarni normallashtirishga qaror qildi. Saudiya Arabistoni qiroli Salmon Qatar amiri Shayx Tamim bin Hamad Ol Soniyni Al-Ula shahrida bo‘lib o‘tgan Fors ko‘rfazi sammitida ishtirok etishga taklif qildi. Saudiya Arabistoni. Ko‘rfaz davlatlarining normallashuvi bilan Turkiyani boshqalashtirishning asosiy sabablaridan biri yo‘qoldi. Ikkinchidan, global dinamika mintaqaviy kuchlar muvozanatini o‘zgartirdi. "Dunyo ittifoqi" AQShning sobiq prezidenti Donald Tramp Qo‘shma Shtatlardagi prezidentlik saylovlarida mag'lubiyatga uchragach, barbod bo‘ldi. Ham Turkiyani, ham Saudiya Arabistonini qattiq tanqid qilgan Prezident Joe Biden, Eron bilan munosabatlarni yaxshilashni birinchi o‘ringa qo‘yishini ma'lum qildi. Eron bilan mumkin bo‘lgan kelishuv Eronning mintaqaviy ekspansionizmiga yo‘l ochadi, bu esa Ar-Riyodni Anqaraga yaqinlashtirdi. Saudiya Arabistoni uchun Isroildan tashqari Turkiya Eron tahdidini muvozanatlashtira oladigan yirik mintaqaviy kuchlardan biridir. Uchinchidan, Misrdagi harbiy to‘ntarish bilan boshlangan aksilinqilob jarayoni bilan ko‘pchilik muxolif harakat va siyosiy aktyorlar siyosiy sahnadan yo‘qoldi. Muxolifat harakati va siyosiy aktyorlarning siyosiy tanazzulga uchrashi bilan Turkiyani boshqalashtirishga hojat qolmadi. Eng muhimi, Anqara Turkiyaga qarshi barcha harakatlarni yengdi. Turkiyaga qarshi mintaqaviy siyosatga amal qilish narxining uzluksiz oshib borishi bilan Turkiyaning raqiblari bu tendentsiyani davom ettirish uchun kamroq rag'batga ega bo‘ldi. Anqara oʻz harbiy qudratini oshirdi va toʻxtatuvchi mintaqaviy oʻyinchiga aylandi. Qolaversa, mudofaa sanoati va Qorabogʻ, Suriya va Liviya kabi toʻqnashuv zonalaridagi muvaffaqiyati Anqaraning jozibadorligini oshirdi. Prezident Rajap Tayyip Erdog'an turli darajadagi bir necha uchrashuvlar uyushtirganidan so‘ng, 2022 yilning 28-29 aprel kunlari Saudiya Arabistoniga rasmiy ziyorat qildi. Bu Erdo‘g'anning marhum qirol Abdullohning dafn marosimida ishtirok etgan 2017 yildan buyon birinchi marta amalga oshirilgani edi. Erdo‘g'anning tashrifi ikki tomonlama munosabatlarda aniq qadamlar tashlash uchun suv havzasi bo‘ldi. Saudiya Arabistoni valiahd shahzodasi Muhammad bin Salmonning (MBS) 28-iyun kuni Anqaraga tashrifi ham ikki tomonlama munosabatlarni institutsionallashtirish uchun ajoyib imkoniyat yaratdi. MBS tashrifi uchta qo‘shimcha kontekstda baholanishi mumkin. Har ikki davlat uchun foydali vaqtda amalga oshirilgan tashrif har ikki tomonning umidlarini oqlaydi. Avvalo, bir-birini toʻldiruvchi ikki iqtisod sifatida Anqara va Ar-Riyod iqtisodiy munosabatlarini yaxshilaydi. Saudiyalik nuqtai nazardan, tashrif Saudiya Arabistonida ma'lum sektorlarga, ayniqsa infratuzilmani rivojlantirishga yangi turk sarmoyalarini jalb qiladi. Misol uchun, tajribali turk kompaniyalari MBS tomonidan bir necha yil oldin joriy etilgan ulkan infratuzilma loyihasi Neom city loyihasiga katta hissa qo‘shishi mumkin. Umra ziyoratlarining qayta boshlanishi Saudiya iqtisodiyotiga hissa qo‘shadi, chunki Turkiya umra ziyoratiga odamlarni yuborish bo‘yicha birinchi o‘rinda turadi. Ikkinchidan, Turkiya mudofaa sanoati sohasida eng ishonchli sheriklardan biri va G‘arb qurol eksport qiluvchi davlatlarga muqobil o‘rin oldi. Saudiya Arabistoni yaqin kelajakda Turkiyaning uchuvchisiz uchoqlarini sotib olishi mumkin. Xuddi shunday, Turkiya ham tashrifdan iqtisodiy foyda oladi. Turkiya Saudiya Arabistoni moliyaviy aktivlarini Turkiya bozoriga sarmoya kiritish uchun jalb qila oladi. Turkiyaga qarshi e’lon qilinmagan sanksiyalar bekor qilingandan keyin Saudiya bozori Turk mahsulot va xizmatlariga ochiladi. Turkiya yaqin kelajakda saudiyalik sayyohlarni qabul qiladi. Iqtisodiy foyda, shubhasiz, Turkiyaning zaif iqtisodiyotiga bosimni kamaytiradi. MBSning muhim mintaqaviy ta'sirga ega bo‘lgan tashrifi mintaqaviy normalizatsiya jarayonini tezlashtiradi. Qatar bilan normallashgandan so‘ng, Anqara va Ar-Riyod Suriya, Iroq va Eron kabi asosiy mintaqaviy muammolar va inqirozlarga nisbatan o‘xshash nuqtai nazarlarni baham ko‘rishni boshladilar. Ikki asosiy mintaqaviy o‘yinchi sifatida Turkiya va Saudiya Arabistoni Yaqin Sharqda bir-birini e'tiborsiz qoldira olmaydi. Tashrif global darajadagi dinamikaga ega edi. Bir tomondan, har ikki davlat ham global kuchlarga qaramligini kamaytirmoqchi va bir-birlari bilan hamkorlik qilishlari kerak. Boshqa tomondan, ular global avtonomiyani oshirmoqchi. Ular global kuchni boshqasiga qarshi vositachilik qila boshladilar.
Umuman olganda, Turkiya va Saudiya Arabistoni o‘rtasidagi ikki tomonlama munosabatlar rivoji ijobiy tomonga o‘zgardi. Har ikki tomon ham munosabatlarni yanada yaxshilashga tayyor va yaxshi niyatga ega. Ikki davlat Gretsiya va Eron kabi ko‘plab davlatlarga o‘rnak bo‘ldi. Munosabatlardagi keskinlashuv jarayoni bilan ikki davlat o‘rtasidagi ikki tomonlama munosabatlarning sur’ati va yo‘nalishi ham yaxshilandi.
Xulosa
Xulosa o‘rnida aytish mumkinki, bugungi kunda Saudiya va Turkiya o‘rtasidagi savdo-iqtisodiy munosabatlar oldingi yillarga qaraganda ancha iliq munosabatlar o‘rnatilgan. Misol tariqasida Har ikki mamlakat liderlari o‘zaro munosabatlarni mustahkamlash taraddudida. Ekspertlarga ko‘ra, voqealarning bunday rivojiga iqtisodiy muammolar hamda AQShda Jo Bayden prezidentligining boshlanish arafasida ekani turtki bo‘lgan. Prezident Rajab Toyyib Erdog’an va Saudiya Arabistoni Qiroli Salmon bin Abdulaziz o‘zaro munosabatlarni mustahkamlash va muammolarni hal etish maqsadida dialog kanallarini ochiq saqlashga kelishib oldi” Ba’zi manbalarga ko‘ra, Riyod Turkiya mahsulotlariga norasmiy embargo joriy etgan. Turkiya Eksportyorlar assambleyasining ma’lum qilishicha, Saudiyaga eksport hajmi 16 foizga tushib qolgan. Tahlilchilarga ko‘ra, ana shunday qaltis vaziyatdan kelib chiqib, Anqara Turkiyada jurnalist Jamol Qoshiqchining o‘ldirilishiga doir e’tirozlarini ham bir chetga surib qo‘ymoqda. Turkiya prezidenti Rajab Toyyib Erdo‘g‘an va Saudiya Arabistoni valiahd shahzodasi Muhammad bin Salmon o‘rtasidagi muzokaralar yakuni bo‘yicha e’lon qilingan qo‘shma rasmiy bayonotda uchrashuv samimiy va birodarlik ruhida o‘tgani yozilgan. «Uchrashuv davomida yetakchilar Turkiya Respublikasi va Saudiya Arabistoni podshohligi o‘rtasida ikki tomonlama munosabatlarning turli jihatlarini muhokama qildi. Shuningdek, ikki davlat o‘rtasidagi siyosiy, iqtisodiy, harbiy va madaniy sohalardagi aloqalarning yangi bosqichini boshlash bo‘yicha birgalikda qat’iyat bildirildi», – deyiladi qo‘shma bayonotda. Rasmiy hujjatda taraflar energetika, asosan neft va neft mahsulotlariga aloqador, sun’iy intellekt va raqamli texnologiyalar sohasida ham hamkorlikni rivojlantirishga kelishib olgani yozilgan. Bundan tashqari, MBS tashrif davomidagi turk tomoniga mehmondorchilik va e’tibor uchun minnatdorchilik bildirgan. Erdo‘g‘an esa koronavirus xavfi yakunlanmaganiga qaramay, qiyin davrda Haj va Umra ziyoratlari qayta tiklanishiga hissa qo‘shgani uchun Muhammad bin Salmonga minnatdorchilik izhor etgan. Saudiya valiahd shahzodasi Turkiya tashrifidan oldin Qohirada Misr prezidenti Abdulfattoh as-Sisiy bilan, shuningdek Omanda Iordaniya qiroli Abdulloh II bilan ham muzokaralar o‘tkazgan edi. Hozirgi paytda ikki davlat o‘rtasidagi savdo-iqtisodiy munosabatlar ham izchil yo‘lga qo‘yilmoqoda 2022 – yilning iyun oyida Ikki mamlakat savdo, aviaqatnovlar va seriallar namoyishiga cheklovlarni bekor qilgan, shuningdek, ikki mamlakat ommaviy axborot vositalarida bir-birini salbiy bo‘yoqlarda ko‘rsatishni to‘xtatishga kelishishgan. Rasmiy Anqara Saudiya investitsion fondlarini Turkiyadagi start-up'larni qo‘llab-quvvatlashga chaqirgan.