Тошкент давлат юридик университети ижтимоий-гуманитар фанлар кафедраси “фалсафа. Мантиқ” ЎҚув фани бўйича

2. Абу Наср Форобий, Беруний ва Ибн Синонинг илмий-фалсафий таълимотлари.

Абу Наср Форобий (870-950) яратган асарларининг умумий сони 160 та бўлиб, уни икки гуруҳга ажратиш мумкин:

а) қадимги юнон файласуфлари ва табиатшунос олимларининг (Аристотел, Платон, Евклид, Гален ва б.) илмий меросларини шарҳлаш, тарғиб қилиш ва ўрганишга бағишланганлар;
б) ўрта аср фанининг табиий ва ижтимоий-фалсафий соҳаларига, унинг турли долзарб масалаларини ишлаб чиқишга, табиатшунослик, мусиқашунослик, филология, жамиятшуносликнинг муҳим соҳаларига бағишланган рисолалардир.
Форобий дунёқарашининг асосини, яъни дунёнинг тузилиши ҳақидаги тушунчани пантеизм ташкил этади. Бу масала эманация таълимотида ўз ифодасини топган. Унинг дунёқарашидаги асосий масалалардан бири илмий-фалсафий усулнинг мустақиллигини назарий жиҳатдан асослаб беришга, унинг инсон тафаккурига, ақлий билимига асосланганлигини исботлашга интилишдир.
Форобий ўзининг ижтимоий қарашларида инсоният жамияти вужудга келиши ва ривожланишининиг муайян табиий сабабларини, ахлоқнинг шаклланиши, инсон ва жамиятнинг ўзаро муносабатини, инсонийлик, адолат, етук жамоа, комил инсон каби масалаларни назарий жиҳатдан асослашга харакат қилади.
Вужуд ва мавжудот тўғрисида, Форобий фикрича, борлиқ (мавжудот олти босқичдан иборат бўлиб, бу босқичлар, айни вақтда бутун мавжудот нарсаларнинг асосидир, улар бир-бири билан сабаб ва оқибат муносабатлари тарзида узвий боғлангандир. Биринчи босқич – биринчи сабаб, иккинчи босқич – осмоний жисмлар, учинчи босқич – фаол ақл, тўртинчи босқич – жон, бешинчи босқич – шакл, олтинчи босқич – материя.
Форобий таълимотида, барча ер ва осмон сатҳлари жисмлик, яъни моддийлик хоссасига эга. Барча нарсаларни у олти турга бўлади; осмон жисмлари, оқими, хайвонлар (одам), ақлсиз ҳайвонлар, ўсимликлар, минераллар ҳамда тўрт элемент – олов, ҳаво, тупроқ ва сув. Сўнгги тўрт элемент моддийликнинг, бинобарин ҳамма жисмларнинг асоси бўлиб, материянинг энг оддий (содда) турларидир, жисмларнинг қолган беш тури эса ана шу бирламчи элементларнинг қўшилиши натижасида вужудга келган.
Форобий таъкидлашича, “ҳамма нарсалар учун умумий жисм - оламдир, оламдан ташқари ҳеч нарса йўқ” (Фараби. Существа вопросов. Қаранг: Избранные произведения мыслителей Ближнего и Среднего Востока, М., 1961. 172-бет).
Форобий ўз даврининг фанларга бўлган муносабатидан келиб чиқиб, фанлар таснифини ифодалаган. Ўша даврда билимлар амалий ва назарий қисмларга бўлинган. Илмларнинг манбаи – бу вужуддир, унинг турли хусусият ва сифатидир. Назарий билим доирасида фалсафа асосий ўринни эгаллайди. Форобий фикрича, фалсафа борлиқнинг моҳияти ҳақида, бутун мавжуд нарсаларнинг мазмуни ҳақида мукаммал ва тўлиқ бўлиб у билишнинг бошқа турларидан, хусусан, амалий билимдан фарқ қилади ва ўзининг қонун ва қоидаларига эгадир.
Форобийнинг билиш масалаларига оид қарашлари ўша даврнинг илғор материалистик дунёқарашини акс эттирган. Унинг билиш объекти бу ташқи дунё. Объект субъектга қадар мавжуд бўлган.
Форобий таърифича, одам ўз билимларини ташқаридан, атрофдаги ҳодисалардан билиш жраёнида олади. Бу жараён ўз ичига кўп восита ва усулларни: сезги, идрок, тасаввур ва энг муҳими, мантиқий фикр, ақл ва нуқтаи назарни олади. Мана шу воситалар ёрдамида у фанни ўрганади. У билишда ҳиссий ва мантиқий билиш босқичларини фарқлайди. Одамни ташқи дунё билан боғлайдиган сезгининг ролига тўхталиб, Форобий уларни сезги аъзоларига мувофиқ равишда беш турга бўлади.
Сезгини дастлабки билимнинг манбаи деб ҳисоблаган Форобий буюмнинг акс этиши ёки инъикоси ўша буюмнинг ўзига мувофиқ келса, сезги ҳақиқий бўлади, дейди. Форобийнинг билишда сезгининг роли ва умуман ҳиссий акс эттириш тўғрисидаги қарашлари Аристотелнинг “Сезмаган одам ҳеч нарсани билмайди ҳам, тушунмайди ҳам” деган қарашларига жуда ўхшаб кетади.
Аввало, “одам ақл ва сезги воситасида билишга эга бўлиши” билан ҳайвонлардан фарқланади. “Ақлий қувват” борлиқдаги нарсаларнинг фикрий акс этишини ўзида ифодалайди. Билиш жараёнида ердаги нарсаларнинг моҳиятларини, сабабларини билиб олган ақл энди осмон жисмларини, уларнинг шаклларини билишга томон интила бошлайди ва ўзининг бу сўнгги босқичида инсонга ўз таъсирини кўрсатиб турувчи коинот ақл билан қўшилиб кетади ва мангулик хислатига эга бўлади.
Форобий талқинида “сезгининг ўзига мувофиқ тартиби бўлганидек ақлнинг ҳам ўзига мувофиқ тартиби бор”. Биринчи усул табиий фанлар учун, иккинчи усул эса математикага хосдир, бу иккала усулдан ҳам жисмларнинг у ёки бу томонларини чуқурроқ билиш мақсадида фақат фанлар фойдаланади.
Форобий Аристотельга ўхшаб якка буюмлар-бирламчи, мавжуд тушунча ва ғоялар эса иккиламчи ва аниқ буюмларни ақлда мавхумлаштириш натижасида вужудга келади деб ҳисоблайди. У “умумий тушунчалар – универсалийлар якка субстанциялар мавжуд бўлгани учун ҳам мавжуддир” ва уларнинг мавжудлиги умуман мавҳумдир деб ҳисоблайди. (Форобий. Аристотель “Категориялари”га шарҳлар, 177-178 бетлар).
Форобийнинг жамият ҳақида қарашлари идеалистик ва хаёлий руҳда ифодаланган бўлса ҳам, унда ижобий ғоялар ҳам ўз ўрнига эга бўлган. Унинг фикрича, жамиятда фан ва унинг вазифаси, маънавият ва маърифат, ахлоқий тарбия, давлатни бошқариш, дин муайян кўринишларда йўналтирилган бўлиши зарурдир. У ўзининг “Фозил шаҳар одамлари” асарида бу ҳақда батафсил ифодалаган.
Ўрта аср Шарқининг буюк алломаларидан бири, ўзбек халқининг улуғ фарзанди, файласуф Муҳаммад ибн Аҳмад Абу Райҳон Беруний эди (973-1048). У ўз умри давомида 152 асар яратди. Шулардан энг машҳурлари “Қадимги халқлардан қолган ёдгорликлар”, “Қонуни Масъуд”, “Ҳиндистон”, “Геодезия”, “Минералогия”, “Сайдана” дир.
Беруний ўз даврида тажрибавий билимларни пухта эгаллаган олимлардан бири бўлиб, бу унинг табиий-илмий ва фалсафий қарашларининг муайян томонларини аниқловчи муҳим жиҳатлардан ҳисобланади. У ўзининг “Минералогия” асарида тажрибавий услубнинг устуворлиги алоҳида таъкидлаган. Билишнинг энг самарадор услубларини алоҳида кўрсатиб ўтган.
Берунийнинг фалсафий дунёқарашида ўша даврда ҳукмрон бўлган ва кўпчилик файласуфларга хос бўлган бир томон идеалистик ва иккинчи томондан материалистик (позиция) нуқтаи назар устувор бўлган.
Беруний дунёни яратилганини эътироф этиш билан бирга, иккинчи томондан, эса табиатни мустақил деб билиш, унинг табиатшунос сифатида дунёни ва табиатни тушунишда маълум даражада деистик йўналишга мойиллигини кўрсатади.
Худо дунёни бутунича яратади ва уни муайян қонуниятларга бириктиради. Ана шу қонунлар туфайли табиий куч, яъни табиат ҳаракат қилади, деб таъкидлайди.
Берунийнинг ижтимоий қарашлари Форобийникига ўхшаб кетади ва маълум маънода уни қўллаб қувватлаган. У ўзининг ижтимоий қарашларида географик детерминизм принципини ҳимоя қилган.
Абу Али ибн Сино(986-1037)нинг асосий фалсафий асарлари “Китоб аш-шифо”, “Донишнома”, “Нажот”, “Китоб ал-ишорат”дан иборат.
Ибн Сино фикрича, фалсафа - борлиқ тўғрисидаги фандир. Унинг вазифаси – мавжудотни, яъни барча мавжуд нарсаларни, уларнинг келиб чиқиши, тартиби, ўзаро муносабати, биридан иккинчисига ўтишини ҳар томонлама ўрганишдан иборатдир. Унинг фикрича, борлиқ яхлит ва мураккабдир. Бу борлиқни ҳар томонлама текшириш учун, у зарурият, имконият, воқелик ва сабабият принципларини асос қилиб олади. У Форобий йўлидан бориб, унинг эманацион таълимотини қўллаб қувватлайди. Зарурий вужуд (Худо) ва имконий вужуд (табиат) сабаб ва оқибат муносабатида бўлиб, у доимий ҳаракатда. Ибн Синонинг борлиқ ҳақидаги таълимоти идеализм ва материализм қоришмасидан иборат бўлиб буни фалсафий дунёқарашнинг тарихан шаклланган принципи бўйича баҳоласак, уни биз дуалистик таълимот дейишимизга асос бўлади. Ибн Сино моддий дунёни объектив қонунларни, сабаб ва оқибат бўйича ҳаракатда, ўзгаришда бўлишини эътироф этади. Табиатда эволюцион жараёнларни эътироф этса ҳам, ҳақиқий диалектик зиддиятларни ривожланиш манбаи эканлигини тушунади.
Унинг билиш ҳақидаги таълимотида материалистик элементлар кучли бўлса ҳам, у оқибатда билишнинг умуман идеалистик позицияни ҳимоя қилади. Масалан, унинг фикрича, мавжудотнинг моҳиятини билиш инсон жони, тафаккурининг дунёвий ақл билан қўшилиши асосида вужудга келади, яъни дунёвий ақл инсон ақлининг фаоллигини, билишдаги муваффақиятларини таъминлайди. (Материалы по истории общественно-философской мысли в Узбекистане. Т.:“Фан” 1976. 351-бет.).
Ибн Сино билишда сезгиларнинг ролига катта аҳамият берган, у сезгиларни ички ва ташқи сезгиларга ажратади. Ташқи сезги инсон ташқи олам билан боғлайди, улар 5 та – кўриш, эшитиш, таъм билиш, ҳид ва тери сезгиси. Булар инсоннинг маълум органлари – тери, кўз, оғиз, бурун, қулоқ билан узвий боғлиқдир.
Ички сезгилар - бу умумий, чунончи, тахмин этувчи, ифодаловчи, эслаб қолувчи (хотира), тасаввур этувчи сезгилардир. Табиатга бўлган муносабатида гилозоистик нуқтаи назарни ҳимоя қилади.
Ибн Сино фикрича, ақлий билиш, билиш жараёнини энг юқори босқичидир. Унинг мантиқ соҳасидаги таълимотида уни тасдиғини эътироф этиш мумкин бўлади. У Аристотел ва Форобийнинг мантиқ тўғрисидаги таълимотларини янада ривожлантирди. Унинг ижтимоий қарашлари Форобийнинг ижтимоий қарашларига ўхшаб кетади. Умуман, Ибн Синонинг жамиятга бўлган муносабати идеалистик бўлган.