Toshkent davlat yuridik universiteti

4-§. INKASSO BO`YIChA HISOB-KITOBLAR 
 
“Inkasso operastiyalari” – termini qarzdorlardan (to`lovchining) to`lov 
va/yoki aksteptlarni olishga yo`naltirilgan tijorat banklarning har xil harakatlarini 
belgilashda ishlatiladi. Ular to`lovni oluvchining inkasso talabnomasiga asosan 
uning nomidan va uning hisobidan amalga oshiriladi. Ba’zi bir inkasso operastiya 
turlari bo`yicha to`lovchiga undan akstept va /yoki to`lov olinayotganda tijorat 
hujjatlarni berish majburiyati bankka yuklatiladi. 
Inkasso operastiyasi abstrakt kelishuv bo`lib, to`lovchi va mablag’ni oluvchi 
o`rtasidagi hisob-kitob qilinayotgan shartnomaga bog’liq emas. 
Inkasso topshirig’i har xil hisob-kitob hujjatlari (to`lov talabnomasi, to`lov 
talabnomasi-topshiriqnomasi, inkasso topshiriqno-masi) va boshqa usullar (chek, 
veksel) yordamida rasmiylashtirilishi mumkin. 
Mijozdan inkasso topshirig’ini olgan bank, bank-emitent deb ataladi. To`lov 
va/yoki aksteptni bajarishni talab qilish uchun aynan ma’sul shaxsga taqdim etgan 
bank, bajaruvchi bank deb ataladi. 
Agar bank-emitent ham to`lovchining, ham mablag’ni oluvchining hisob-
kassa xizmatlarini amalga oshirgan holatlarda u bir vaqtning o`zida bajaruvchi 
bank bo`ladi. Bunday vazifani bank-emitent shunday holatlarda bajaradi qachonki 
bank qoidalariga muvofiq mablag’ni oluvchi hisob-kitob hujjatlarini o`zining 
bankini chetlab o`tib bu bankka jo`natganida. 
Inkasso tartibida to`lovlar akstept bilan ham va to`lovchining aksteptisiz ham 
amalga oshirilishi mumkin. 
Agar hisob-kitob to`lovchining akstepti (akstept shakl) bilan amalga 
oshirilsa yoki so`z faqat majbur shaxsdan akstept olish haqida ketayotgan bo`lsa, u 
holda bank-emitentga quyidagi majburiyatlar qo`yiladi: a) ma’sul shaxsga to`lov 
va/yoki aksteptni bajarilganligi tegishli hujjatlar bilan taqdim etishni ta’minlash; b) 
oluvchining hisob raqamiga tegishli mablag’ni o`tkazishni ta’minlash yoki agar 
to`lovchi tomonidan to`lov yoki akstept bajarilgan bo`lsa unga aksteptli hujjatlarni 
topshirish. 
Agar hisob-kitoblar to`lovchining aksteptisiz amalga oshirilsa, oluvchi 
tomonidan taqdim etilgan hujjatlar qonun talablariga to`liq mos kelsa, u holda 
bank-emitentga nizosiz (aksteptsiz) to`lovchining hisob raqamidan – agar unda pul 

---

298 
bo`lsa mablag’ni o`chirish va uni to`lovni oluvchining hisob raqamiga o`tkazish 
majburiyati yuklatiladi. 
Inkasso topshiriqni bajarayotgan bank-emitent o`z mijozining nomidan va 
uning hisobidan harakat qilayotgani uchun, u mijozning vakili bo`lib hisoblanadi. 
Mijozning topshirig’ini olgan bank-emitent, uni bajarish uchun boshqa 
bankni (bajaruvchi bankni) jalb qilishga haqli, buning uchun unga tegishli 
hujjatlarni jo`natgan holda. Inkasso operastiyalari amalga oshirish bo`yichaqonun 
hujjatlari hisob-kitob hujjatlarini bir bankdan boshqa bankka jo`natishga ular 
orasida shartnoma munosabatlari bo`lmaganda ham yo`l qo`yadi. 
Bank orqali o`tkazishdan farqli ravishda bajaruvchi bank FK ning 241-
moddasiga (majburiyatni bajarishni uchinchi shaxsga yuklash) asosan inkasso 
topshirig’ini bajarishga jalb qilinishi mumkin emas. Inkassastiyalash majbur 
shaxsdan pul olishni ko`zda tutadi. Bunday holda majbur shaxsga nisbatan to`lovni 
bajarish (yoki akstept) talabi, uning kreditori tomonidan emas, uchinchi shaxs 
tomonidan izhor qilinishi kerak. Uchinchi shaxsga to`lov faqat shunday holda 
majburiyatni tugashiga olib kelishi mumkin, qachonki bu uchinchi shaxs 
kreditordan ma’lum bir tegishli vakolatga ega bo`lsa, ya’ni uning ishonchli vakili 
bo`lsa. Aks holda qarzdor tegishli bo`lmagan shaxsga to`lovni amalga oshirishga 
tavakkal qiladi. Binobarin, bajaruvchi bank faqat kreditorning – to`lovni 
oluvchining vakili bo`lishi mumkin. Shunday qilib bajaruvchi bank bank-emitent 
tomonidan inkassastiya operastiyasini bajarishga topshiriqni bajarishni boshqa 
shaxsga ishonib topshirish asosida jalb qilinishi mumkin. Bu oxirgi holat 
mablag’ni oluvchi va to`lovchi bank (bajaruvchi bank) vakillari o`rtasidagi 
munosabat to`lovchi bankning inkasso topshirig’ini olishdan va aynan qonun 
tomonidan vujudga keladi. 
Inkasso operastiyasining o`ziga xosligi to`lovchi bankning ikki taraflama 
huquqli holatida ko`rinadi. Bir tomondan, o`zining mijoziga to`lov (yoki akstept) 
uchun talab hujjatlarini taqdim etib va olingan mablag’ (akstept)ni mablag’ni 
oluvchi bankka jo`natib, to`lovchining banki bajaruvchi bankdek harakat qiladi, 
ya’ni xuddi mablag’ni oluvchining vakilidan boshqa tomondan o`z mijozining 
hisob raqamidan u taqdim etgan, aksteptlangan hujjatlarga asosan pullarni chiqarib, 
to`lovchining vakilidek harakat qiladi. Ikki tomonlama vakillik bank ishida normal 
holatdir. 
Yuqorida ko`rsatilgan inkasso operastiyaning o`ziga xosligini yetkazib 
berilgan mahsulot (bajarilgan ish, ko`rsatilgan xizmat) uchun to`lov majburiyatini 
bajarishi vaqti o`zgartiradi. FKning 246-moddasiga muvofiq pullik majburiyatning 
bajarilish joyi kreditor-yuridik shaxsning majburiyati vujudga kelish joyi 
hisoblanadi. Biroq, Fuqarolik kodeksi tomonidan belgilangan pul majburiyatini 
bajarish joyi qonun tomonidan ishbilarmonlik qoidalariga muvofiq yoki 
majburiyatning boshqa mazmunini ko`zda tutgan holda o`zgartirish mumkin. 
Yuqorida ko`rsatilgan inkasso operastiyasini amalga oshirish shartli ravishda 
FKning 246-moddasida dispozitiv norma bilan belgilangan pullik majburiyatni 
bajarish joyida butunlay boshqa narsani ko`zda tutadi (ko`rilayotgan 
munosabatlarning mazmuniga ko`ra). Kreditorning vakiliga to`lov kreditor emas, 
aynan uning vakili bo`lgan joyda pullik majburiyat tugatiladi (bu kreditorning o`zi 

---

299 
bilan bajarilgandek). Aynan qarzdor to`lovchidan uning qarz mablag’ini oluvchi 
kreditorning vakili bo`lib bajaruvchi bank hisoblanadi. Bundan kelib chiqadiki, 
to`lovchining mablag’i oluvchi bilan yetkazib berilgan mahsulot uchun (bajarilgan 
ish, ko`rsatilgan xizmat) hisob-kitob qilish majburiyati bajaruvchi bank joyida 
tugallangan deb hisoblanadi. Bu pullik majburiyatni bajarilgan deb qarzni 
to`lovchining hisob raqamidan o`chirilgan paytidan hisoblash mumkin. Aynan 
mana shu paytdan boshlab to`lovchining hisob-kitob qilingan pullik majburiyati 
tegishli ravishda bajarilgan deb hisoblanadi. 
Inkasso bo`yicha hisob-kitob tartibi O`zbekiston Respublikasi Markaziy 
Banki Boshqarmasining 2002 yil 12 yanvar №60-sonli (№1/4) Qarorida 
tasdiqlangan O`zbekiston Respublikasida naqd pulsiz hisob-kitob qilish haqida 
Nizomning 6-§ bo`yicha yo`lga qo`yiladi. 
Inkasso tartibi bo`yicha hisob-kitob qilingandan so`ng to`lovchining pullik 
majburiyati uning hisob raqamidan o`chirilgandan so`ng bajarilgan deb 
hisoblanadi, bundan keyin to`lovni oluvchi olinmagan mablag’larni inkasso 
operastiyasida qatnashgan banklardan talab qilish huquqini qo`lga kiritadi. 
Bank-emitent va ijrochi bank to`lovni oluvchining vakili bo`lganligi uchun, 
ulardan har biri ishonchli vakil sifatida topshiriqni bajarmaganlik yoki lozim 
darajada bajarmaganlik uchun javobgarlikka tortilishi mumkin. Yana shundan 
kelib chiqish kerakki, bu banklar va to`lovni oluvchi o`rtasida shartnoma 
munosabatlari mavjud, shuning uchun ular faqat shartnomaviy javobgarlikka 
tortilishi mumkin (shartnomaviydan tashqari emas). Bu xulosa, oluvchi bankka 
(bank-emitentga) nisbatan shak-shubhasiz bo`lsa, to`lovchi bank (bajaruvchi 
bank)ka nisbatan tegishli ravishda tushuntirishga zarurat paydo bo`ladi. Bajaruvchi 
bank va to`lovni oluvchi o`rtasida aniq bir inkasso operastiyasini bajarish bo`yicha 
shartnomaviy munosabatlar yuzaga keladi.
Emitent bankdan zaruriy hujjatlar bilan birgalikda inkasso topshirig’ini olgan 
bank bu topshiriqni ijro etish uchun quyidagi harakatlarni amalga oshirishi zarur: 
Akstept shaklidagi hisob-kitoblarda: 
a) taqdim etilgan hujjatlarning qonuniyligi, bank tartiblari va odatlariga mos 
kelishini yuzaki tekshirish; 
b) to`lovchiga akstept uchun bu hujjatlarni ko`rsatish; 
v) to`lovchi tomonidan ushbu talab aksteptlangan va uning hisob raqamida 
pul mavjud bo`lganida bu pulni uning hisobidan chiqarib, qabul qiluvchining 
bankiga uning hisobiga tushirish uchun o`tkazish. 
Nizosiz (aksteptsiz) tartibda mablag’larni o`girishda: 
a) hujjatlarning qonuniyligi, ularning bank qoidalariga va an’analariga rioya 
qilingan holda to`ldirilganini yuzaki tekshirish; 
b) to`lovchining hisob raqamidan tegishli mablag’ni chiqarib qabul 
qiluvchining bankiga uning hisobiga tushirish uchun ko`chirish. 
Inkasso topshiriqlari va unga ilovalarni tekshirganda ularning to`g’ri 
to`ldirilganligi, rekvizitlarning to`g’ri yozilganligi, normativ aktlarga mosligi 
aniqlanadi. Bunda inkasso topshiriqlariga ilova qilinayotgan hujjatlar unga sirtdan 
mos tushishi kerak. Agar bank o`ziga taqdim etilgan hujjatlardan biror xatolik 

---

300 
topsa, bu haqda hujjatlarni yuborgan shaxsni darhol xabardor qilishi shart. Bunday 
shaxs emitent bank yoki mablag’ni qabul qiluvchining o`zi bo`lishi mumkin. 
Shundan keyin ijrochi bank topshiriq ijrosini to`xtatishi mumkin. Ammo uzoq 
muddatga emas. FK da bu muddatning qanchaligi anik ko`rsatilmagan. Gap bu 
o`rinda ijrochi bankni pochta (yoki boshqa aloqa vositalari) orqali oladigan 
xabarnomasi, unga javob tayyorlashva yuborish uchun zarur bo`lgan 
“oqilona”muddat to`g’risida bormoqda. Agar inkasso topshirig’i ijrochi bankka 
emitent bankdan kelib tushgan bo`lsa, xabarnoma adresati mablag’ni oluvchi 
bo`ladi. Bu holda xabarnoma avval emitent bankka yo`llanadi va javob muddati 
uzayadi. Qayd etilgan kamchiliklarni tuzatish haddan ortiq muddatga cho`zilganida 
bank ularni ijro etmay qaytarishi mumkin. 
Agar hisob-kitoblar to`lovchi roziligi asosida (akstept) amalga oshirilsa, 
ijrochi bank unga tegishli hujjatlarni hech bir o`zgarishsiz akstept uchun taqdim 
etadi. To`lovchi to`lov talablarini rad etishga haqi bor. Aksteptni rad etish joriy 
tartibda amalga oshiriladi. Uch kunlik muddat ichida aksteptni rad etish to`g’risida 
ma’lumot olinmasa, akstept berilgan deb hisoblanadi va to`lov topshiriqlari ijrosiga 
kirishiladi. 
To`lov 
talabnomasi 
–topshiriqnomalari 
bo`yicha 
hisob-kitoblarda 
to`lovchining roziligi hisob (joriy) raqamini tasarruf etishga vakolatli shaxslar 
imzolari va tegishli nusxalarda bosilgan muhrlar bilan rasmiylashtiriladi. 
Ijrochi bank qarz haqidagi hujjatlarni to`lovchiga tayin etilgan muddat ichida 
taqdim etadi. Ular bo`yicha to`lovlar amalga oshirilishi shart. Shuning uchun 
bunday hujjatlar ijrochi bankka o`z vaqtida etkazilishi juda muhim. Aks holda u 
qarz to`g’risidagi hujjatlar kechikishiga javobgar emas. 
Agar hujjatlar bo`yicha pul darhol to`lanishi shart bo`lsa ijrochi bank to`lov 
uchun taqdim etishi shart. Ularning to`lovi uchun boshqa muddat belgilangan 
bo`lsa, ijrochi bank ularni akstept uchun darhol taqdim etishi va keyinchalik 
belgilangan muddatda to`lovlarni amalga oshirishi shart. 
Akstept yoki to`lov uchun hujjatlar taqdim etish tartibi 1997 yil 29 martdagi 
O`zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan tasdiqlangan 321-sonli 
“Tijorat banklari tomonidan veksel (aval) to`lovlarini amalga oshirish tartibi”da 
rasmiylashtiriladi (O`zbekiston Respublikasi Adliya Vazirligidan 1998 yil 9 
noyabrda 521- sonli ro`yxatdan o`tkazilgan). 
Chakana to`lovlar ayrim hollardagina bank qoidalari yoki inkasso 
topshirig’ida maxsus ruxsat etilgan bo`lsa amalga oshiriladi. 
Inkasso kilingan summalarni ijrochi bank darhol emitent bankka ko`chirishi 
shart. Bu degani, ijrochi bank ushbu mablag’larni emitent bankning aloqa hisob 
raqamiga kiritishi (to`g’ridan-to`g’ri aloqa muomilasi bo`lsa) yoki to`lovni qabul 
qiluvchining hisobiga kiritish uchun bank-emitentning aloqa hisob raqamiga 
o`tkazishga topshiriq berishi lozim. 
FKning ijrochi bank tomonidan yuqoridagi harakatlarni darhol amalga 
oshirishi to`g’risidagi talabi FK 778-moddasiga asosan amalga oshirilishi shart 
ekanligini bildiradi.
Ijrochi bank inkasso summasidan (boshqa tartib belgilangan bo`lmasa) 
o`ziga tegishli summani saqlab qolishga haqli. Emitent bank va ijrochi bank 

---

301 
o`rtasida to`g’ridan-to`g’ri aloqa qilish imkoni mavjud bo`lsa, ular ushbu 
to`lovlarni to`lash masalasini o`zgacha hal qilishga kelishishga ham haqli. 
Masalan, emitent bankning ijrochi bankda aksteptsiz tartibda aloqa hisob 
raqamidan ijrochi bank bu summani chiqarib tashlashi mumkin. 
To`lov yoki akstept qabul qilinmagani to`g’risida emitent bankni ijrochi 
bankka aniq sabablarini ko`rsatgan holda darhol xabar qilishga majbur. 
Ijrochi bank quyidagi xabarni yuborishi kerak: 
a) uch kun ichida to`lovchi shaxs to`lov talabnomalari bo`yicha hisob-
kitoblarda to`lov talabnomasi aksteptidan voz kechgani to`g’risida;
b) to`lov talabnoma-topshiriqnomalari bo`yicha hisob-kitoblarda uch kun 
ichida to`lovchi shaxs tomonidan to`lov to`g’risida mas’ul shaxs imzosi va muhri 
bilan tasdiklangan topshiriqnoma kelmagan taqdirda. 
To`lovni asossiz rad etganligi uchun ularning banklari emas to`lovchilar 
javobgardir. Banklar bunday tortishuvlarni hal etishda deyarli qatnashmaydi. 
Ijrochi bank faqat to`lov talabnomasi aksteptidan voz kechganlik to`g’risidagi 
arizaning to`g’ri rasmiylashtirilganini, shuningdek unda voz kechish asoslari 
mavjudligi va bu asos belgilab qo`yilgan mablag’ni oluvchi bilan to`lovchi 
o`rtasidagi shartnomaning bandiga havola borligini tekshirishga majbur.
Bank - emitent mijozni to`lov va/yoki yoki akstept kelmagani haqida darhol 
xabardor qiladi va undan nima qilish kerakligi to`g’risida ko`rsatmasini so`raydi. 
Inkasso topshiriqnomasida alohida ko`rsatilmagan bo`lsa, bank vekselni 
qaytarishga majbur emas. Shuning uchun qonun vekselni rad etishga kam vaqt 
berganini hisobga olib, mijoz birdaniga o`z ko`rsatmasi bilan birgalikda inkasso 
uchun vekselni taqdim etishi kerak. 
Mijozning keyingi ko`rsatmalari, masalan, akstepsiz yoki to`lovsiz oddiy 
yoki o`tkazma vekselga qo`yishga taalluqli bo`lishi mumkin. Shuni qayd etish 
lozimki, umumiy qoidaga ko`ra, indossament kafilligi (inkasso) asosida 
harakatlanuvchi bank agar inkasso topshiriqnomasida majburiyat to`g’ridan-to`g’ri 
nazarda tutilgan bo`lmasa, u vekselga norozilik keltirishga majbur emas. Shuning 
uchun, to`lovsiz vekselga norozilik keltirish uchun qonunchilikda ancha qisqa 
muddat belgilanganligini hisobga olib, shuni aytish mumkinki, bunday turdagi 
ko`rsatmalarni bankka vekselni inkassoga topshirish bilan bir vaqtda berish 
maqsadga muvofiq hisoblanadi.