Toshkent davlat yuridik universiteti

 
1.2. Tashqi savdo munosabatlarida oldi-sotdi shartnomasining huquqiy 
asoslari 
Oldi-sotdi shartnomasi nafaqat mamlakat ichki muomalasida, balki tashqi 
iqtisodiy munosabatlarda ham eng ko`p qo`llaniladigan shartnoma hisoblanadi. 
Ushbu shartnoma xalqaro miqyoslarda keng qo`llanilayotgani sababli ham xalqaro 
tashkilotlar tomonidan uning huquqiy negizlari shakllantirilishiga alohida ahamiyat 
berilmoqda. Jumladan, 1980-yili Venada qabul qilingan BMTning Tovarlarni 
xalqaro 
oldi-sotdi 
shartnomalari 
haqidagi 
konvensiyasi, 
savdo-sotiqda 
qo`llaniladigan «Inkoterms» atamalarini talqin etish bo`yicha xalqaro qoidalar, 
shuningdek iste’molchilarning huquqlari haqida xalqaro-huquqiy hujjatlar ishlab 
chiqilgan. 
Vena 
Konvensiyasi 
xalqaro 
savdo-sotiqda 
ko`pchilik 
tomonidan 
qo`llaniladigan o`ziga xos umumiy (universal) huquqiy hujjat sifatida muhim 
ahamiyatga ega. Ushbu Konvensiyada umumiy huquq va Qit’a huquqi tizimlarini 
savdo-sotiq bo`yicha shartnomalarining turlicha yondashuvlarini, ziddiyatlarini 
yumshatib, huquqiy-texnik jihatdan murosaga keltirish va umumiy qoidalar ishlab 
chiqilishiga erishilgan. 
Vena Konvensiyasi turli mamlakatlardagi subyektlar o`rtasidagi tovarlar 
oldi-sotdisini tartibga solishga qaratilgan umumiy va yagona me’yorlarni o`zida 
mujassamlaydi. 
Konvensiya, 
asosan, 
tadbirkorlik 
sohasidagi 
xalqaro 
oldi-sotdi 
shartnomalarini tartibga soladi, shu sababli ham shaxsiy, oilaviy yoxud uyda 
foydalanish uchun tovarlar xarid qilishda qo`llanilmaydi. Ayni vaqtda, Konvensiya 
undiruvga qaratilgan mol-mulkni auksionlarda sotishga, qimmatli qog’ozlar, 
aksiyalar, ta’minlov qog’ozlari va muomala hujjatlari, suv transporti va havo 
transporti kemalari, elektr energiyasi sotib olishga nisbatan ham qo`llanilmaydi. 
Vena Konvensiyasi faqat oldi-sotdi shartnomasining tuzilishini va ushbu 
shartnoma asosida taraflarda huquq va majburiyatlar vujudga kelishini tartibga 
soladi. Shu sababli ham agarda boshqacha qoida belgilanmagan bo`lsa, u 
shartnomaning o`zi, uning shartlari haqiqiyligi, shuningdek sotilgan tovarga 
nisbatan mulk huquqi haqida shartnoma belgilagan oqibatlarga taalluqli emas. Shu 
bilan birga, Konvensiya sotuvchining tovar biror shaxsning sog’lig’ini shi-
kastlanishi yoxud o`limiga sabab bo`lgan holatlar uchun javobgarlik masalalariga 
ham qo`llanilmaydi. 
Konvensiyaning 11-moddasiga asosan oldi-sotdi shartnomasi yozma shaklda 
tuzilishi shart qilib qo`yilmagan, umuman shartnoma shakliga nisbatan talablar 
mavjud emas. Shartnomaning mavjudligi yo`l qo`yiladigan dalillarning barchasi, 
shu jumladan, guvoh ko`rsatuvlari orqali ham isbotlanishi mumkin. Vena 

---

12 
Konvensiyasida oldi-sotdi shartnomasining tuzilishi masalalari hal etilgan, 
sotuvchi va xaridor majburiyatlari, taraflar tomonidan shartnoma shartlari 
buzilganda huquqiy muhofaza vositalari belgilab qo`yilgan, shuningdek unda tovar 
shikastlangan yoki nobud bo`lgan hollarda xaridorga zarar tahlikasi (xavf-xatari) 
qanday o`tishi haqidagi qoidalar taraflarni javobgarlikdan ozod qilish asoslari va 
sh.k me’yorlar mavjud. 
Konvensiyaning 28-moddasiga asosan tuzuk taraf shartnoma shartlarini 
buzgan tarafdan majburiyatni asl (natura) holicha bajarish yoxud etkazilgan 
zararlarni to`la qoplashni talab qilishga haqli
1
. 
Ma’lumki, oldi-sotdi shartnomasida qo`llaniladigan iboralar turli 
mamlakatlarda turlicha talqin etiladi. Binobarin, tashqi savdo munosabatlaridagi 
subyektlar o`rtasida bu borada turli anglashilmovchiliklar, nizolar kelib chiqishi 
mumkin. Bularning oldini olish uchun “Inkoterms” savdo-sotiq iboralarini talqin 
etish bo`yicha xalqaro qoidalar ishlab chiqilgan. Qachon sotuvchi o`z majburiya-
tini bajargan hisoblanishi va demak sotilgan tovarning shikastlanishi yoki nobud 
bo`lishi natijasida vujudga keladigan zarar va xarajatlar qachondan boshlab xaridor 
zimmasiga yuklanishi qoidalarini belgilovchi franko turlarining yagona talqini ham 
“Inkoterms”da mustahkamlab qo`yilgan. Bundan tashqari, tegishli shartnoma 
turida tovarni sug’urtalash, tovarning eksporti uchun bojni kim (xaridor yoki 
sotuvchi) to`lashi masalalari ham nazarda tutilgan. Taraflar «Inkoterms» qoidalari 
orqali o`zlari uchun ma’qul variantlarni tanlab olishlari mumkin. «Inkoterms»ni 
qo`llash tadbirkorlarga turli mamlakatlar savdo-sotiq amaliyotidagi tafovutlar, 
bunday farqlar natijasida kelib chiqadigan nizolar va ularni sud tartibida hal 
etishdash vujudga kelishi mumkin bo`lgan muammolar va qiyinchiliklarni bartaraf 
etish imkonini beradi.