Toshkent davlat yuridik universiteti

 
2.2. Kim oshdi savdosi, tovar birjalarida savdo-sotiq shartnomalari 
Tovar mulkdori yoki mulkiy huquq egasi yoxud ixtisoslashgan tashkilot kim 
oshdi savdosining tashkilotchisi bo`lishi mumkin. Kim oshdi savdosining 
tashkilotchisi sud qarorlarini ijro etish uchun (musodara qilingan, majburiy tartibda 
haq undirishga qaratilgan ashyolarga, garov ashyolari va h.k) ham kim oshdi 
savdosi tashkil etadi. 
Kim oshdi savdosi bo`yicha ixtisoslashgan tashkilot tovar mulkdori (mulkiy 
huquq egasi bilan shartnoma tuzish asosida ish olib boradi, ular nomidan yoxud o`z 
nomidan harakat qiladi. 
Kim oshdi savdosi auksion yoki tanlov shaklida o`tkaziladi. Kim oshdi 
savdosining shakli, agarda qonunda boshqacha tartib belgilangan bo`lmasa, 
sotiladigan ashyoning mulk yoxud mulkiy huquq egasi tomonidan belgilanadi. 
Xaridor sifatida faqat bir ishtirokchi qatnashgan auksion yoki tanlov 
o`tkazilmagan hisoblanadi. 
Auksionlar va tanlovlar ochiq yoki yopiq bo`lishi mumkin. 
Ochiq auksion yoki tanlovda hamma qatnashishi mumkin. 
Yopiq auksion va yopiq tanlovda shu maqsad uchun maxsus taklif etilgan 
shaxslargina qatnashadilar. 
Agar qonunda boshqacha tartib belgilangan bo`lmasa, tashkilotchi kim oshdi 
savdosi o`tkazilishi haqida kamida o`ttiz kun oldin xabar qilishi kerak Xabarda kim 
oshdi savdosining joyi, vaqti va shakli, kim oshdi savdosiga nima qo`yilgani, shu 

---

29 
jumladan, kim oshdi savdosida qatnashishni rasmiylashtirish tartibi, boshlang’ich 
narx haqida ma’lumotlar mavjud bo`lishi shart. 
Umumiy qoidaga ko`ra, kim oshdi savdosi tashkilotchisi auksion 
o`tkazishdan xohlagan vaqtda, lekin u o`tkaziladigan kundan kamida uch kun oldin 
bosh tortishga haqli. 
Kim oshdi savdosining tashkilotchisi uni o`tkazishdan bosh tortish haqida 
muddatlarga rioya qilmagan hollarda ishtirokchilarning haqiqiy (real) ko`rgan 
zararini to`lashi lozim. 
Yopiq auksion yoki yopiq tanlovda tashkilotchi kim oshdi savdosidan qaysi 
muddatda bosh tortganligidan qati nazar, o`zi taklif etgan ishtirokchilarning real 
zararini to`lashi lozim. 
Kim oshdi savdosining qatnashchilari kim oshdi savdosi haqida xabarda 
ko`rsatilgan miqdorda, muddatlarda va tartibda zakalat puli to`laydilar. Kim oshdi 
savdosida qatnashgan, lekin g’olib chiqmagan ishtirokchilarga zakalat puli 
qaytariladi. G’olib chiqqan shaxsning puli tovar bahosi uchun to`lanadigan haq 
tartibiga kiritiladi. 
Kim oshdi savdosida eng yuqori narx taklif qilgan qatnashchi g’olib 
hisoblanadi va u bilan oldi-sotdi shartnomasi tuziladi. G’olib bilan tashkilotchi 
o`rtasida kim oshdi savdosi natijalari haqida bayonnoma imzolanadi. Agar g’olib 
bayonnomani imzolashdan bosh tortsa, bergan zakalatidan mahrum bo`ladi. Agar 
tashkilotchi bayonnomani imzolashdan bosh tortsa, zakalat summasini ikki barobar 
qilib qaytaradi. 
Qonunda belgilangan qoidalar buzib o`tkazilgan kim oshdi savdosi 
manfaatdor shaxs talabi bilan sud tomonidan haqiqiy emas deb topilishi mumkin. 
Masalan, kim oshdi savdosi haqida noto`g’ri ma’lumot berilsa yoki qatnashchilar 
oldindan til biriktirib olgan bo`lsalar va h.k. Kim oshdi savdosini haqiqiy emas deb 
topish g’olib bilan tuzilgan shartnomaning haqiqiy emasligiga sabab bo`ladi 
(FKning 381-moddasi). 
Birjalar ham oldi-sotdi shartnomalarini tuzadigan maxsus tuzilma 
hisoblanadi. 
Fond birjalarida qimmatli qog’ozlar oldi-sotdisi amalga oshiriladi. Fond 
birjalarining faoliyati “Qimmatli qog’ozlar bozori to`g’risida”gi qonun bilan 
tartibga solinadi. 
Tovar 
birjalarida 
esa 
mol-mulk 
sotiladi. 
Birjalarda 
oldi-sotdi 
shartnomalarining xususiyatlari, eng avvalo, birja faoliyatining o`ziga xosliklari 
bilan belgilanadi (kim oshdi savdosi, bitimlarni makler yozuvlar orqali 
rasmiylashtiradi, birja sotishga qo`yiladigan mol-mulklar savdosi va h.k). 
Birjalarga oldi-sotdi shartnomalariga nisbatan FKning tegishli normalari, 
“Birjalar va birja faoliyati to`g’risida”gi qonun qo`llaniladi. 
Muayyan birjada taqdim etilgan tovarlar oldi-sotdisi bo`yicha birja 
vositachilari o`rtasida tuzilgan birja savdo-sotig’i qoidalariga muvofiq amalga 
oshirilgan va belgilangan tartibda birja ro`yxatidan o`tgan bitimlar, summasidan 
qati nazar, notarial idoradan tasdiqlanmaydi (ko`chmas mol-mulk korxonalar oldi-
sotdisi bundan mustasno). Birja bitimining mazmuni (tovarning nomi, narxi, ijro 
o`rni va muddatidan bo`lak) oshkor etilishi mumkin emas. 

---

30 
Bitimlarda: 
bor (mavjud) tovarlarning oldi-sotdi bitimlari, shu jumladan, tovarlarni 
darhol berib yuborish yoki yetkazib berish yoxud tovarga egalik huquqini beruvchi 
hujjatlar topshirishni ham ko`zda tutuvchi oldi-sotdi bitimlari; 
forvard bitimlar, ya’ni bor (mavjud) tovarni yetkazib berish muddatlarini 
kechiktirgan holda xarid qilish va sotishga doir bitimlar; 
fyuchers bitimlar, ya’ni standart kontraktlarga doir bitimlar;
optsion bitimlar, ya’ni tovarlarni yoki tovarlar yetkazib berish kontraktlarini 
belgilangan narxlar bo`yicha kelgusida xarid qilib olish yoki sotish huquqlariga 
doir oldi-sotdi bitimlari va sh.k. tuzish mumkin. Forvard, fyuchers, opstion 
bitimlar tuzilganda birja o`zining hisob-kitob markazlari orqali bitimlar ijrosini 
kafolatlashi shart.