Toshkent davlat yuridik universiteti

2-§. CHAKANA VA ULGURJI OLDI-SOTDI SHARTNOMASI 
2.1. Chakana savdo 
Fuqarolarga savdo xizmati ko`rsatishning asosiy fuqarolik-huquqiy shakli 
chakana oldi-sotdi shartnomasi hisoblanadi. Chakana oldi-sotdi shartnomasining 
bir turi sifatida e’tirof etiladi. Chakana savdo munosabatlarida bir tomonda 
sotuvchi sifatida tadbirkorlik faoliyatini amalga oshiruvchi fuqarolar va yuridik 
shaxslar qatnashsa, ikkinchi tomonda iste’molchi fuqarolar qatnashadilar. 
Chakana savdo munosabatlarini odatdagi oddiy tovar ayirboshlash harakati 
sifatida baholab bo`lmaydi. Bu o`rinda shartnoma munosabatlarini boshlashdan 
asosiy maqsad fuqarolarning maishiy ehtiyojlarini qondirish hisoblanadi. 
Shartnomaning oxir-oqibat natijasi savdo xizmati sifati bo`lib, uning tarkibiga 
sotilayotgan tovarlarning sifatigina emas, balki yana iste’molchiga tovarlarni sotib 
olishda ma’lum qulayliklar yaratish maqsadidagi qo`shimcha xizmatlar, 
shuningdek yuqori darajadagi xizmat ko`rsatish madaniyati ham kiradi. 
Yuqorida aytib o`tilganidek chakana oldi-sotdi shartnomasida qatnashuvchi 
taraflar o`ziga xos maqomga ega: sotuvchi sifatida yuridik shaxslar (mulk 
shaklidan qati nazar) va fuqarolar (yuridik shaxs tashkil etmasdan tadbirkorlik 
bilan shug’ullanuvchi) hamda sotib oluvchi sifatida fuqarolar - iste’molchilar 
ishtirok etadi. “Iste’molchilarning huquqarini himoya qilish to`g’risida”gi qonunda 
iste’molchi foyda chiqarib olish bilan bog’liq bo`lmagan holda shaxsiy iste’mol 
yoki xususiy xo`jalikda foydalanish maqsadida tovar sotib oluvchi, ish, xizmatga 
buyurtma beruvchi yoxud shu niyatda bo`lgan fuqaro (jismoniy shaxs) deb ta’rif 
berilgan. Barcha rivojlangan mamlakatlar fuqarolik va savdo qonunlarida 
iste’molchining alohida o`ziga xos imtiyozli mavqei mustahkamlab qo`yilgan 
bo`lib, bu “iste’molchi har doim haq” degan tamoyilda o`z ifodasini topgan. 
Haqiqatan ham, har qanday ishlab chiqarish, bozor munosabatlarining pirovard 
maqsadi iste’molchilarning ehtiyojini qondirishga qaratilishi lozim. Iste’molchi 
bo`lmasa ishlab chiqarish ham, bozor ham mavjud bo`lmaydi. Boshqa tomondan 
olganda, iste’molchining manfaatlari inson manfaatlarining aynan o`zidir. Inson – 
iste’molchi sifatida o`z hayotida juda ko`p va xilma-xil tovarlarga va xizmatlarga 
muxtoj. Ayni vaqtda, u tovarlarning barchasi haqida ularning barcha tafsilotlari 
bo`yicha ma’lumotlar va bilimlarga har doim ega emas va zotan, bunga zarurat 
ham yo`q. Binobarin, inson o`zi sotib oladigan tovarlarning xususiyatlari haqida 
maxsus bilimga ega emas deb tan olinar ekan (bu holat rivojlangan mamlakatlar 
qonunlarida va ish muomalasi odatlarida mustahkamlab qo`yilgan), bu holda zaif 
tomon - iste’molchi qo`shimcha huquqlarga ega bo`lmogi, sotuvchi zimmasiga esa 

---

25 
qo`shimcha majburiyatlar yuklanmog’i lozim bo`ladi. 
Chakana oldi-sotdi shartnomasining muhim o`ziga xos xususiyatlaridan biri - 
taraflarning shartnoma oldidan o`zaro aloqalari, muloqotlari va munosabatlarning 
huquqiy ifodasi hisoblanadi. Bu muloqotdan asosiy maqsad iste’molchini 
qiziqtiruvchi barcha ma’lumotlarni unga bildirish, iste’molchining axborotlar 
olishga bo`lgan huquqlarini ta’minlashdir. Iste’molchi nafaqat tovar haqida, balki 
ushbu tovarni tayyorlovchi, sotuvchi haqida ham to`g’ri va to`liq ma’lumotlarga 
ega bo`lishi lozim. 
“Iste’molchilarning huquqlarini himoya qilish to`g’risida”gi Qonunning 5-
moddasiga asosan, tovarni ishlab chiqaruvchi va sotuvchi o`z korxonasining nomi, 
joylashgan (yuridik) manzili haqida, shuningdek sotuvchi ish tartibi va savdo 
qoidalari haqida ham to`liq ma’lumot berishi shart. Ayni vaqtda ishlab chiqaruvchi 
(sotuvchi) iste’molchiga o`zi realizastiya qilayotgan tovar haqida o`z vaqtida zarur, 
to`g’ri va tushunarli ma’lumot berishi shart. 
Tovar haqidagi ma’lumotlarda quyidagilar ko`rsatilishi shart: 
tovar majburiy talablarga muvofiq kelishi shart bo`lgan normativ hujjatning 
nomi; 
tovarning asosiy iste’mol xususiyatlari, shu jumladan, o`ziga xos 
xususiyatlari ro`yxati; 
bahosi va sotib olish shartlari; 
ayrim turdagi tovarlarning (masalan, ozik-ovqat mahsuloti) ishlab 
chiqarilgan sanasi; 
ishlab chiqaruvchining kafolat majburiyatlari; 
tovardan samarali va xavfsiz foydalanish qoidalari va shartlari; 
tovarning xizmat (yaroqlilik) muddati va ushbu muddat o`tishi oqibatlari; 
ishlab chiqaruvchining nomi, mulkchilik shakli, ruyxatga olish va litsenziya 
guvohnomasining nomeri; 
ishlab chiqaruvchining hamda ular iste’molchidan da’vo qabul qilishga 
vakolat bergan, shuningdek, ta’mirlash ishlarini bajaradigan va texnikaviy xizmat 
ko`rsatadigan korxonalarning manzillari; 
tovarlarni saqlash, xavfsiz utilizastiya qilish usullari hamda qoidalari. 
Agar tovar sertifikatlashtirilishi lozim bo`lsa, sertifikatga doir ma’lumotlar. 
Tovar haqida noto`g’ri ma’lumot berilgan taqdirda yoki bu ma’lumotlar 
etarli darajada to`liq bo`lmasa va buning oqibatida iste’molchi zarur iste’mol 
xossalariga ega bo`lmagan tovar sotib olishiga sabab bo`lsa, xaridor shartnomani 
bekor qilishga va o`ziga etkazilgan zararlarning qoplanishini talab qilishga haqli. 
Sotib olingan tovar undan ko`zlangan maqsadda foydalana olmaslikka sabab 
bo`lsa, iste’molchi bunday ma’lumotlarning ko`pi bilan uch kun ichida berilishini 
talab qilishga haqli. Agar bu shart bajarilmasa, iste’molchi shartnomani bekor 
qilib, zararning qoplanishini (tovar uchun to`langan haqni, tovarni uyga keltirish 
bo`yicha transport xarajatlari va sh.k) talab qilishga haqli. 
Iste’molchining tovar haqidagi noto`g’ri yoki etarli darajada to`liq 
bo`lmagan ma’lumot tufayli etkazilgan zararni qoplash haqidagi talablari sotib 
olingan tovarning xossalari va jixatlari haqida iste’molchi maxsus bilimga ega 
emas, degan qoidaga asoslanib qarab chiqiladi. 

---

26 
Chakana oldi-sotdi shartnomasi ommaviy shartnoma hisoblanadi (FK 425-
moddasi). Buning ma’nosi shuki, sotuvchi sotish uchun taklif etgan tovarni buning 
uchun tegishli haqni to`lashga rozi bo`lgan har qanday shaxs sotib olishga haqli 
(agarda qonunga zid bo`lmasa, masalan, spirtli ichimliklar yosh bolalarga sotilishi 
mumkin emas va h.k.). 
Ma’lumki, sotuvchi xaridorlarni jalb etish uchun tovarlarini keng reklama 
qiladi. Reklama qilish sotuvchi uchun muayyan oqibatlarni vujudga keltiradi. 
FKning 426-moddasiga asosan chakana oldi-sotdi shartnomasining barcha muhim 
shartlarini o`z ichiga olgan holda, tovar reklamasi, kataloglar, shuningdek tovarni 
nomuayyan shaxslar doirasiga qaratilgan boshqa ta’riflari orqali tovar taklif qilish 
ommaviy oferta hisoblanadi. Tovarlarni ko`rgazmaga qo`yish, ularning 
namunalarini namoyish qilish yoki savdo bo`layotgan joyda sotilayotgan tovarlar 
haqida ma’lumotlar (ta’riflar, kataloglar, fotosuratlar va h.k.) berish, sotuvchi 
tovarni sotishga mo`ljallanmaganligini aniq belgilagan hollardan tashqari, narxi va 
oldi-sotdi 
shartnomasining 
boshqa 
muhim 
shartlari 
ko`rsatilgan, 
ko`rsatilmaganidan qat’i nazar, ommaviy oferta hisoblanadi. Binobarin, sotuvchi 
peshtaxtaga (vitrinaga) qo`yilgan tovarni sotishdan bosh tortishga haqli emas. 
Xaridor chakana oldi-sotdi shartnomasi tuzilgunga qadar tovarni ko`zdan 
kechirish, o`z oldida tovarning xossalarini tekshirishni yoki tovardan qanday 
foydalanishni ko`rsatishni talab qilishga haqli. Ayni vaqtda, xaridor tovarning 
sifatini, butligini, vazni va narxini tekshirish huquqiga ega. Sotuvchi buning uchun 
nazorat o`lchov asboblari, narxga doir hujjatlarni taqdim etishi lozim. 
Tuzilgan zahoti bajariladigan chakana oldi-sotdi shartnomasi, qoida 
tariqasida og’zaki tuziladi (qonun hujjatlarida belgilab qo`yilgan hollar bundan 
mustasno). Tuzilgan vaqtdan boshlab (oldindan beriladigan buyurtmalar bo`yicha, 
jo`natma-savdo va boshqa hollarda) bajariladigan shartnoma yozma shaklda 
tuziladi (Qonunning 8-moddasi). 
Oldi-sotdi amalga oshirilganda, iste’molchiga kassa yoki tovar cheki 
beriladi. Tovarni kassa yoki tovar cheki bermasdan sotish taqiqlanadi (Qonunning 
1-moddasi). 
Chakana oldi-sotdi shartnomasining xususiyatlaridan biri shuki, iste’molchi 
o`zi tanlagan tovarni sotib olishdan uning haqini to`lagunga qadar xohlagan vaqtda 
voz kechishga haqli. Xatto tovar uchun haq to`lanib, tovar maqbul sifatli bo`lsa 
(kamchilik va nuqsonlari yo`q bo`lsa) ham, biroq tovar o`zining shakli, fasoni, 
rangi, xajmi yoki boshqa sabablarga ko`ra iste’molchiga yoqmasa yoki iste’molchi 
undan foydalana olmasa, xaridor xarid qilgan kundan e’tiboran o`n kun ichida 
sotuvchidan uni ayni shunday tovarga almashtirib olishga, agar bunday tovar 
bo`lmasa, pulini qaytarib olishga haqli. 
Tovarni bunday tartibda almashtirishda uning tovar ko`rinishi, sifati, 
plombasi, fabrika yorlig’i bus-butun bo`lishi, kassa (tovar) cheki ham saqlangan 
bo`lishi shart. Oziq-ovqat mahsulotlari, zargarlik buyumlari, dori-darmonlar, ichki 
kiyimlar, paypoqlar, choyshab-yostiq jildlari almashtirib berilmaydi. 
Qonun iste’molchini sifatsiz tovar sotib olishga yoki bir tovarga boshqa 
tovarni qo`shib sotib olishga majburlashni taqiqlaydi. Boshqacha aytganda, 
shartnomaning iste’molchi huquqlarini cheklab qo`yadigan va qonunga zid bo`lgan 

---

27 
talablari haqiqiy hisoblanmaydi (Qonunning 2-moddasi). 
Sotuvchi tomonidan iste’molchiga sifati lozim darajada bo`lgan tovar 
topshirilishi shart. Tovarni ishlab chiqaruvchi ushbu tovarning yaroqlilik muddati 
davomida foydalanish imkoniyatini ta’minlashi lozim. 
Ishlab chiqaruvchi tovardan kafolat muddati va xizmat muddati mobaynida 
tovarning ta’mirlanishi, unga texnik xizmat ko`rsatishni tashkil etishi lozim. 
FKda ham, “Iste’molchilarning huquqlarini himoya qilish to`g’risida” 
qonunda ham iste’molchiga sifati lozim. darajada bo`lmagan tovar sotilishi 
oqibatlari va buning uchun sotuvchining javobgarligi aniq-ravshan belgilab 
qo`yilgan. Bunday holatda sotuvchi bilan birgalikda tovarni ishlab chiqargan 
korxona ham solidar javobgar bo`ladi. Iste’molchi o`ziga qulay bo`lishiga qarab, 
sotuvchiga yoki korxonaga o`z talablarini qo`ya oladi. 
Xaridorga sifati lozim darajada bo`lmagan tovar sotilganda sotib oluvchining 
huquqlari oldi-sotdi shartnomasi haqidagi paragrafda bayon qilingan. Bunga 
qo`shimcha ravishda shuni ham ta’kidlab o`tish o`rinliki, sotuvchi (tovar ishlab 
chiqaruvchi) tovarning xavfsiz bo`lishi uchun ham mas’uldir. Ishlab chiqaruvchi 
tovar xizmat muddati yoki yaroqlilik muddati davomida, agarda bunday muddat 
belgilanmagan bo`lsa, tovar iste’molchiga sotilgan kundan e’tiboran o`n yil mo-
baynida uning xavfsiz bo`lishini ta’minlashi shart. Tovar tuzilishiga, ishlab 
chiqarilishiga, tarkibiga bog’liq bo`lgan yoki boshqa nuqsonlarni, shuningdek, 
iste’molchining hayoti, sog’lig’i yoki mol-mulkining xavfsizligini ta’min eta 
olmaydigan vositalar qo`llanishi oqibatida iste’molchining hayoti, sog’lig’i yoki 
mol-mulkiga etkazilgan zarar sotuvchi (ishlab chiqaruvchi) tomonidan qoplanishi 
lozim. 
Iste’molchining huquqlari buzilishi tufayli unga etkazilgan ma’naviy zararni, 
uni etkazgan shaxs, basharti u aybdor bo`lsa, to`lashi lozim. Ma’naviy zarar uchun 
to`lanadigan haq miqdorini sud belgilaydi. Ma’naviy zarar mulkiy zarardan qat’i 
nazar, qoplanishi lozim. Masalan, D. ismli fuqaro skripka sotib oldi. Skripkaning 
sifati lozim darajada bo`lmaganligi sababli D. ishtirok etgan xalqaro konkursda 
muvaffaqiyatsizlikka uchradi. Binobarin, D.ga o`ziga xos ma’naviy zarar etdi. 
D.ning talabi bilan sud musiqa asboblari sotuvchi firmadan D. foydasiga ma’naviy 
zarar uchun ma’lum pul summasi undirish haqida adolatli va qonuniy qaror chi-
qardi. 
Iste’molchilar huquqlarini himoya qilishda raqobat to`g’risidagi qonun 
o`ziga xos xususiyatga ega. Shu boisdan O`zbekiston Respublikasining “Raqobat 
to`g’risida”gi qonuni qabul qilindi. Unda iste’molchi huquqlarini himoya qilish 
maqsadida raqobat shartlari, uni amal qilish qoidalari, raqobatni cheklashga doir 
qoidalar nazarda tutilgan
5
. 
Chakana oldi-sotdi shartnomasining turlariga tovarlarni nasiyaga sotish, 
avvaldan buyurtma bo`yicha sotish, tovarni namuna bo`yicha sotish, o`z-o`ziga 
xizmat ko`rsatish savdosi, avtomatdan foydalangan holda tovar sotish va sh.k. 
kiradi. 
Tovarlar nasiyaga sotilganda xaridor doimiy, barqaror va belgilab qo`yilgan 
5
Ўзбекистон Республикасининг 2011 йил 5 декабрдаги қонуни. 

---

28 
summadan kam bo`lmagan daromad manbaiga ega bo`lishi shart. Tovar haqini 
belgilangan muddatlarda to`lamagan sotib oluvchi mulkiy javobgar bo`ladi. 
Xaridor sotuvchi bilan to`liq hisob-kitob qilgunga qadar o`z doimiy yashash joyini 
o`zgartirsa, bu haqda sotuvchini ogohlantirishi lozim. 
Avvaldan buyurtma berish bo`yicha oldi-sotdi oziq-ovqat tovarlariga, 
shuningdek transport vositalarining oldi-sotdisida qo`llaniladi. Buyurtma bergan 
xaridor keyinchalik buyurtmani bekor qilganda sotuvchiga tegishli ziyonlarni 
to`lashi lozim. Buyurtma og’zaki (asosan, oziq-ovkat tovarlariga), yozma bulishi 
mumkin. Shartnomada belgilangan muddatda xaridorning tovarni kdbul qilib olish 
uchun kelmasligi yoki boshqa zarur harakatlarni amalga oshirmasligi 
shartnomadan bir tomonlama voz kechish deb karalishi mumkin. 
Tovar avtomatdan foydalanib sotilgan hollarda avtomat egasi sotuvchining 
nomi (firma nomi), u joylashgan manzil, ish tartibi, shuningdek xaridorning tovarni 
olish uchun amalga oshirishi zarur bo`lgan harakatlari haqida ma’lumotlarni 
avtomatga joylashtirishi yoki boshqacha usulda xaridorga taqdim etishi lozim. 
Bundan asosiy maqsad xaridor sotuvchining kimligini aniq bilishi va zarur hollarda 
unga talab qo`ya olishini ta’minlashdir. 
O`z-o`ziga xizmat ko`rsatish savdosida tovar xaridor tomonidan tanlanib, 
savdo do`koni idishiga (aravachasiga) solinadi. Xaridor pulini to`lagandan keyin 
unda mulk huquqi vujudga keladi. Savdo dukoni xodimlari xaridorlarning shaxsiy 
buyumlarini tekshirishga, bunday buyumlarni savdo zaliga kirishda qoldirib 
ketishni talab qilishga haqli emas. (Xaridor o`z xohishiga ko`ra qoldirganda, sotuv-
chi uning saqlanishi uchun javobgardir).