Toshkent davlat yuridik universiteti
Mulk ijarasi shartnomasining alohida turlari
Download 5.5 Mb. Pdf ko'rish
|
Fuqarolik huquqi II-qism
|
Mulk ijarasi shartnomasining alohida turlari
1-§. Prokat shartnomasi Prokat shartnomasi mulk ijarasi shartnomasining bir turi hisoblanadi. Mulk ijarasining ushbu turi shartnoma maqsadi, subyektlar tarkibi, shartnoma taraflarining huquq va majburiyatlari, shartnoma obyekti bilan bog’liq bo`lgan o`ziga xos xususiyatlarga ega. Prokat shartnomasi bo`yicha ijaraga beruvchi sifatida tadbirkorlik faoliyati subyektlari – yuridik shaxslar va yakka tartibdagi tadbirkorlar ishtirok etishi mumkin. Bunda ijaraga beruvchining faoliyati bir martalik bo`lmasdan, balki tizimli ravishda amalga oshiriladigan faoliyat bo`lishi lozim. Bunda ijaraga beruvchi faoliyati asosiy (masalan, prokat punktlari), shuningdek qo`shimcha faoliyat (masalan, mehmonxonalar, dam olish zonalari, sport klublari) bo`lishi ham mumkin. Prokat shartnomasining narsasi faqat ko`char mol-mulk hisoblanadi. Prokat shartnomasi bo`yicha mol-mulk qoida tariqasida iste’mol maqsadida taqdim qilinadi. Ushbu maqsadda masalan, uy-joy anjomlari, maishiy texnika, musiqa asboblari, video va audio texnika vositalari berilishi mumkin. Prokat shartnomasida agar majburiyat mohiyatidan boshqa hol anglashilmasa, mol-mulk iste’mol maqsadida berilmasligi ham mumkin. Bunday hollarda prokat obyekti bo`lib masalan, asboblar, jihozlar hamda boshqa texnika vositalaribo`lishi mumkin. Prokat shartnomasi bo`yicha mol-mulkni berish maqsadidan kelib chiqib, ijaraga oluvchi sifatida jismoniy shaxslar, shu jumladan yakka tartibdagi tadbirkorlar hamda yuridik shaxslar ham ishtirok etishi mumkin. Mazkur shartnoma konsensual, haq baravariga tuziladigan va ikki tomonlama shartnoma hisoblanadi. Ijara shartnomasi har qanday holatda ham yozma shaklda tuziladi va bu holat uning o`ziga xos xususiyati sanaladi. Odatda, prokat shartnomasi bo`yicha ashyoni 124 berish majburiyati patta taqdim qilish asosida rasmiylashtiriladi. Prokat shartnomasi ommaviy hisoblanadi va tegishlicha unga nisbatan FKning 358–moddasi qoidalari qo`llaniladi. Shu sababli doimiy tadbirkorlik faoliyati sifatida mol-mulkni ijaraga berish xizmatini ko`rsatish bilan shug’ullanuvchi tashkilot yoki yakka tartibdagi tadbirkor o`ziga murojaat qiladigan har qanday shaxsga ushbu xizmatlarni ko`rsatishga majbur. Aks holda manfaatdor shaxs majburiy tartibda shartnoma tuzishni hamda prokat shartnomasi tuzishni rad etishi natijasida o`ziga etkazilgan zararlarni qoplashni so`rab sudga murojaat qilishga haqli bo`ladi. Prokat shartnomasi amal qilishining eng uzoq muddati bir yilni tashkil qiladi. Bu FK 540–moddasi qoidalarini e’tiborga olgan holda, taraflar prokat shartnomasi muddatini mustaqil ravishda biroq, bir yildan ortiq bo`lmagan muddatga belgilashlari mumkinligini anglatadi. Agar shartnoma bir yildan ortiq muddatga tuzilgan bo`lsa, u holda mazkur shartnoma bir yil muddatga tuzilgan hisoblanadi. Agar prokat shartnomasida muddat belgilanmagan bo`lsa va taraflardan birontasi ham bir yil muddat o`tgunicha shartnomadan voz kechmasa, u holda shartnoma bir yil o`tgandan so`ng bekor bo`ladi. FK 553–moddasida belgilangan umumiy qoidalardan farqli ravishda, FK 559–moddasiga ko`ra ijarachiga prokat shartnomasini yangi muddatga qayta tuzishda imtiyozli huquq berilmaydi. Shuningdek, ijarchiga agar u shartnoma muddati tugagandan keyin ham ijaraga beruvchi tomonidan e’tiroz bo`lmagan hollarda, mol-mulkdan foydalanishni davom ettirayotgan bo`lsa, unga mulk ijarasi shartnomasini nomuayyan muddatga qaytadan tuzish haqidagi qoidalar qo`llanilmaydi. Shu bilan birga, prokat shartnomasi muddati tugagandan so`ng ijaraga oluvchi umumiy asoslarda yangi muddatga shartnoma tuzishga haqli. FKning 237–moddasiga muvofiq, majburiyatni bajarishdan bir tomonlama bosh tortishga yo`l qo`yilmaydi, qonun hujjatlarida yoki shartnomada nazarda tutilgan hollar bundan mustasno. Ushbu umumiy qoidadan istisno tariqasida prokat shartnomasi bo`yicha ijaraga oluvchi istagan vaqtda shartnomani bajarishni rad etishga haqli. FKning 382–moddasiga asosan ijaraga oluvchi shartnomadan bir tomonlama bosh tortgan hollarda prokat shartnomasi bekor qilingan hisoblanadi. Prokat shartnomasini bajarishni bir tomonlama rad qilish qoida tariqasida, mol-mulkni ijaraga beruvchiga qaytarish amalga oshiriladigan shaklda ifodalanishi lozim. Aks holda shartnomaning amal qilishi davom etadi va bunda ijaraga oluvchi amalda mol-mulkdan foydalanayotganligi yoki foydalanmayotganligi ahamiyatga ega bo`lmaydi hamda mol-mulkdan foydalanganlik uchun haq to`lash tegishlicha mol-mulk ijaraga oluvchi egaligida bo`lgan butun davr uchun to`lanishi lozim. Umumiy qoidaga ko`ra, ijaraga beruvchi ijaraga oluvchiga mol-mulkni shartnoma shartlari va mol-mulkning vazifasiga muvofiq holatda topshirishi lozim. Ushbu qoida prokat shartnomasiga ham qo`llaniladi. FK 558–moddasi birinchi qismiga assosan, prokat shartnoma bo`yicha ijaraga beruvchi o`z faoliyatini amalga oshirishda mutaxassis ekanligini hisobga olgan holda, qonun tomonidan unga mol-mulkni ijaraga beruvchiga topshirish bilan bog’liq qo`shimcha majburiyatlarni yuklaydi. Ushbu majburiyatlar birinchi 125 navbatda ijaraga oluvchining qonuniy manfaatlarini himoya qilishga qaratilgan. Qoidaga muvofiq, ijaraga oluvchi ijaraga beruvchidan farqli ravishda ijaraga olingan mol-mulkdan foydalanish bo`yicha maxsus bilimlarga ega emas. Qonun prokat shartnomasini tuzgan ijaraga beruvchining quyidagi qo`shimcha majburiyatlarini belgilaydi: 1) Ijaraga topshirilayotgan mol-mulkning sozligini ijaraga oluvchi ishtirokida tekshirishi. Bu o`z navbatida ijaraga olingan mol-mulkni ishlatishga yaroqliligini ijaraga oluvchiga topshirishda aniqlash imkonini beradi; 2) Ijaraga oluvchini mol-mulkdan foydalanish qoidalari bilan tanishtirishi yoki unga bu mol-mulkdan foydalanish haqidagi yozma qo`llanmani berishi. Ushbu majburiyat shuningdek, murakkab ashyolardan to`g’ri foydalanishni hamda uni ehtiyotsizlik natijasida shikastlanishini oldini olishni ta’minlashga qaratilgan. Ijaraga oluvchi tomonidan yuqorida ko`rsatilgan qo`shimcha majburiyatlarni bajarishi ijaraga beruvchi uchun ham, ijaraga oluvchi uchun ham muhim huquqiy ahamiyat kasb etadi. Ijaraga beruvchi tomonidan ushbu majburiyatlarni bajarmaslik, kelgusida kamchiliklar aniqlangan hollarda ushbu kamchiliklar ijaraga oluvchi tomonidan foydalanish va uni saqlash qoidalarini buzilishi natijasida yuzaga kelganligini vaj qilib ko`rsatish huquqidan mahrum qiladi. Prokat shartnomasi bo`yicha ijaraga topshirilgan mol-mulkdagi kamchiliklar agar ijaraga oluvchi tomonidan mol-mulkdan foydalanish va uni saqlash qoidalari buzilishi natijasida vujudga kelgan taqdirda javobgar hisoblanadi. FK 560– moddasi qoidalaridan kelib chiqib, ijaraga oluvchi tomonidan mol-mulkdan foydalanish va uni saqlash qoidalari buzilishi holati ijaraga beruvchi tomonidan isbotlanishi lozim. Har qanday holatda ham mol-mulkdagi kamchiliklarni bartaraf qilish, shu jumladan mol-mulkni ta’mirlash va transportda tashish xarajatlari ijaraga beruvchi, ya’ni mol-mulkning mulkdori zimmasida bo`ladi. Biroq, ko`rib chiqilayotgan holatda mol-mulkdagi kamchiliklarni bataraf etish mol-mulkdan foydalanish va uni saqlash qoidalarini buzgan ijaraga oluvchi hisobidan amalga oshiriladi. Ijaraga oluvchi tomonidan mol-mulk to`liq yaroqsiz holga keltirilgan hollarda ijaraga beruvchi ijaraga oluvchidan o`ziga etkazilgan barcha zararlarni, shu jumladan, boy berilgan foydani ham qoplashni talab qilishga haqli. Prokat shartnomasi uchun FKning 562–moddasida vaqti-vaqti bilan yoki bir yo`la to`lanadigan qat’iy summadagi to`lov belgilangan. FK 544–moddasiga muvofiq, to`lovlarni vaqti vaqti bilan yoki bir yo`la to`lanishi shu jumladan, to`lovni amalga oshirish muddati prokat shartnomasiga muvofiq belgilanadi. Jumladan, mol-mulkdan foydalanganlik uchun haq ijaraga oluvchi tomonidan, ya’ni mol-mulkka egalik qilish va foydalanish boshlanishidan oldin yoki undan foydalanishning navbatdagi muddati kelguniga qadar to`lanishi mumkin. Ijaraga oluvchi prokat shartnomasini istagan vaqtda rad etishi, ya’ni mol- mulkni muddatidan oldin qaytarishi mumkin. Bunda mol-mulkdan foydalanganlik uchun oldindan to`lov amalga oshirilganda, ijaraga beruvchi ijaraga oluvchi tomonidan mol-mulkdan foydalanmagan holda oldindan to`lagan haqning tegishli qismini qaytarishi lozim. Ushbu davr mol-mulk amalda qaytarilgan kunning ertasidan boshlab hisoblanadi. 126 Prokat shartnomasi bo`yicha mol-mulkdan foydalanganlik uchun haq to`lash ijaraga oluvchining asosiy majburiyatlaridan biri hisoblanadi va qonunda belgilab qo`yilgan. Bunda shartnoma amalda bo`lgan butun davr mobaynida mol-mulk ijaraga oluvchi egaligida bo`ladi. Prokat shartnomasi ommaviy shartnoma bo`lganligi bois, ijaraga beruvchining turli mol-mulklarini ijaraga oluvchilar soni ko`pchilikni tashkil qiladi. Prokat shartnomasi xususiyatidan kelib chiquvchi bu va boshqa holatlar ijaraga beruvchining qonuniy manfaatlari himoyalash zaruriyatini keltirib chiqaradi. Shu boisdan qonunda prokat shartnomasi bo`yicha ijaraga oluvchidan mol- mulkdan foydalanganlik uchun to`lanadigan haqni undirishning soddalashtirilgan tartibi belgilangan. Undiruv nizosiz tartibda notariusning ustxat yozuvi asosida amalga oshiriladi. Prokat shartnomasi bo`yicha ijaraga oluvchi qoida tariqasida, ijaraga olingan mol-mulkni saqlash uchun zarur bo`lgan bilim hamda texnik vositalarga ega bo`lmaydi. Undan farqli ravishda ijaraga beruvchi doimiy ravishda yuridik va jismoniy shaxslarga mol-mulkni ijaraga berish xizmatlarini ko`rsatadi va shu sababli o`z faoliyati sohasida mutaxassis bo`lishi lozim. Prokat shartnomasiga doir munosabatlar xususiyatidan kelib chiqib, ijaraga topshirilgan mol-mulkni kapital va joriy ta’mirlash ijaraga beruvchi zimmasiga yuklatilgan. Bu imperativ norma bo`lib, prokat shartnomasi bo`yicha ijaraga topshirilgan mol-mulkni kapital va joriy ta’mirlash ijaraga oluvchi zimmasiga yuklatilishi mumkin emas. Prokat shartnomasi bo`yicha mol-mulk qoida tariqasida, iste’mol maqsadida, ya’ni ijaraga oluvchi tomonidan shaxsan foydalanishni nazarda tutadi. Shu boisdan qonunda ijaraga oluvchi uchun ijaraga olingan mol-mulkni tasarruf etish bilan bog’liq cheklov belgilangan va u FK 546–moddasida belgilangan qoidadan istisno holat bo`lib hisoblanadi. Prokat shartnomasi bo`yicha ijaraga oluvchiga topshirilgan mol-mulk ikkilamchi ijaraga berilishiga, ijaraga oluvchi prokat shartnomasi bo`yicha o`z huquq va majburiyatlarini boshqa shaxsga o`tkazishiga, bu mol-mulknibepul foydalanish uchun berib qo`yilishiga yo`l qo`yilmaydi. Bundan tashqari, ijaraga oluvchining huquqlarini garovga qo`yishga va ularni xo`jalik shirkatlari va jamiyatlarining ustav fondiga (kapitaliga) hissa tarzida, ishlab chiqarish kooperativlariga pay badallari tariqasida qo`shishga ham yo`l qo`yilmaydi. Ushbu cheklovlar ham imperativ norma hisoblanadi, ya’ni taraflar kelishuvchi bilan mazkur qoida o`zgartirilishi mumkin emas. Download 5.5 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|