Toshkent davlat yuridik universiteti

5-§. Ijaraga olingan mol-mulkdan foydalanish, tasarruf qilish va saqlash 
 

---

114 
Mol-mulkdan foydalanish mulk ijarasi shartnomasining asosiy mazmunini 
belgilaydi. Shu sababli qonun ijaraga oluvchiga ijaraga olingan mol-mulkdan 
foydalanish bo’yicha talablarni qo’yadi va bu talablar mol-mulkni saqlanishini 
hamda ijaraga beruvchi manfaatlarining himoyalanishini ta’minlashga qaratilgan. 
Ijaraga olingan mol-mulkdan foydalanish shartnomaga muvofiq amalga oshirilishi 
lozim. Chunonchi, fermer xo’jaliklariga er uchastkalari ijaraga shartnomasiga 
muvofiq berilganda, fermer xo’jaligi o’z zimmasiga qishloq xo’jalik ekinlarining 
hosildorligi (uch yil uchun o’rtacha yillik hosil hisobida) erning kadastr bahosidan 
kam bo’lmasligini ta’minlash majburiyatini oladi. (Fermer xo’jaligi to’g’risidagi 
qonunning 5–moddasi). 
Agar shartnomada ijaraga olingan mol-mulkdan foydalanish shartlari 
belgilangan bo’lsa, ijaraga oluvchi ijaraga olingan mol-mulkdan vazifasiga 
muvofiq foydalanishi lozim. Vazifasiga nomuvofiq holda mol-mulkdan 
foydalanishga - ofis uchun berilgan binodan yashash yoki omborxona yoxud ishlab 
chiqarish va h.k. maqsadlarida foydalanishni misol sifatida ko’rsatish mumkin. 
Yuqorida ko’rsatib o’tilgan majburiyatlarni ijaraga oluvchi tomonidan 
buzilishi ijaraga beruvchining talabiga ko’ra mulk ijarasi shartnomasini o’ziga 
etkazilgan zararlarni qoplatgan holda muddatidan oldin bekor qilishinishiga asos 
bo’ladi. Bunda shartnomani bekor qilish haqida talab qo’yilishidan oldan yozma 
ravishda ijaraga oluvchini ogohlantirishi lozim. Ushbu ogohlantirishda ijaraga 
oluvchi tomonidan oqilona muddatda mol-mulkdan foydalanish tartibi buzilishi 
holati bartaraf qilinishi, agar ushbu talablar bajarilmasa, ijaraga oluvchi tomonidan 
etkazilgan zararlarni qoplatgan holda ijaraga beruvchining muddatidan oldin 
shartnomani bekor qilish maqsadi ifodalangan bo’lishi mumkin.
Ijaraga beruvchi huquqlarini himoya qilish maqsadida qonun ijaraga oluvchi 
tomonidan ijaraga olingan mol-mulkni tasarruf qilish huquqini cheklaydi. Ushbu 
cheklov shunda ko’rinadiki, ijaraga oluvchi ijaraga olingan mol-mulkka nisbatan 
muayyan harakatlarni faqat ijaraga beruvchining roziligi bilan amalga oshiradi. 
Qonunda ushbu harakatlar jumlasiga: 
1) ijaraga olingan mol-mulkni ikkilamchi ijaraga (qo’shimcha ijaraga) 
topshirish. Ikkilamchi ijara shartnomasi mohiyatan mulk ijarasi shartnomasi 
hisoblanadi va bunda ijaraga oluvchi ijaraga beruvchi sifatida, ikkilamchi ijaraga 
oluvchi esa, ijaraga oluvchi bo’lib qatnashadi. Ikkilamchi ijara shartnomasiga 
nisbatan agar qonunchilikda boshqacha hol belgilangan bo’lmasa, mulk ijarasi 
shartnomasi haqidagi qoidalar qo’llaniladi; 
2) mulk ijarasi shartnomasi bo’yicha o’z huquq va majburiyatlarini boshqa 
shaxsga o’tkazish (qayta ijara). Qayta ijarada ijaraga oluvchi o’zgaradi va buning 
natijasida birinchi ijaraga oluvchi o’z huquq va majburiyatlarini yo’qotgan holda 
o’z o’rniga boshqa shaxsni qoldirgan holda majburiyatdan chiqib ketadi. Ijaraga 
beruvchi va yangi ijaraga oluvchi o’rtasida aynan o’sha mol-mulk bo’yicha avvalgi 
shartlar asosida yangi majburiyat vujudga keladi; 
3) ijaraga olingan mol-mulkni tekin foydalanish uchun berish. Ushbu holatda 
ijaraga oluvchi mol-mulkdan tekin foydalanish shartnomasi bo’yicha tekin 
foydalanishga beruvchi hisoblanadi (FK 617–moddasi); 
4) ijaraga oluvchi huquqlarini garovga qo’yish. FK 267–moddasiga ko’ra, 

---

115 
garov narsasi bo’lib har qanday mol-mulk shu jumladan, ashyolar va mulkiy 
huquqlar bo’lishi mumkin; 
5) ijaraga oluvchi huquqlarini xo’jalik shirkatlari va jamiyatlari ustav 
fondiga (kapitaliga) hissa sifatida yoki ishlab chiqarish kooperativiga pay badali 
sifatida topshirish. FKning 58–moddasiga muvofiq, xo’jalik shirkati yoki 
jamiyatining mol-mulkiga pul, qimmatli qog’ozlar, pul bilan baholanadigan boshqa 
buyumlar yoki mulkiy huquqlar yoxud boshqa shaxsga o’tkaziladigan o’zga 
huquqlar hissa sifatida qo’shilishi mumkin. 
Shu bilan birga qonunchilikda ijaraga olingan mol-mulkni tasarruf qilish 
bo’yicha ijaraga oluvchi huquqlarini kengaytiruvchi yoki cheklovchi boshqa 
qoidalar belgilanishi ham mumkin. Chunonchi, FK 563–moddasi ko’ra, prokat 
shartnomasi bo’yicha ijaraga beruvchi topshirilgan mol-mulkni ikkilamchi ijaraga 
berishni ta’qiqlaydi. “Fermer xo’jaliklari to’g’risida”gi qonunning 13–moddasiga 
ko’ra, fermer xo’jaliklari berilgan er uchastkalari ikkilamchi ijaraga berilishi 
mumkin emas. FK 583–moddasiga muvofiq esa, ijaraga olingan korxona tarkibiga 
kiruvchi moddiy qimmatliklarni ikkilamchi ijaraga berishga yo’l qo’yiladi. 
Ijaraga beruvchining roziligi bilan yoki roziligisiz ijaraga olingan mol-
mulkka nisbatan ko’rsatib o’tilgan harakatlar amalga oshirilgan hollarda ijaraga 
oluvchi shartnoma bo’yicha ijaraga beruvchi oldida javobgar bo’lib qolaveradi. 
Bunda mol-mulkni boshqa shaxslarga topshirish haqidagi shartnoma ijara 
shartnomasining amal qilish muddatidan ortiq muddatga tuzilishi mumkin emas. 
FKning 174–moddasida o’ziga qarashli mol-mulkni saqlash, agar qonun 
hujjatlarida yoki shartnomada boshqacha tartib nazarda tutilgan bo’lmasa, mulkdor 
zimmasida bo’lishi belgilangan. Shundan kelib chiqib, qonunda ijaraga beruvchi 
hamda ijaraga oluvchi o’rtasidagi ijaraga olingan mol-mulkni saqlash majburiyati 
belgilangan. Bunda mol-mulkdan vaqtinchalik foydalanish davri e’tiborga olinadi. 
Umumiy qoidaga ko’ra, kapital ta’mirlash majburiyati ijaraga beruvchi 
zimmasida bo’ladi. Kapital ta’mirlash shartnomada belgilangan muddatlarda, agar 
ushbu muddat shartnomada belgilanmagan bo’lsa, oqilona muddatda amalga 
oshirilishi ya’ni, mol-mulkdan vazifasiga muvofiq foydalanishga yaroqli holda 
saqlanishini ta’minlashi lozim. Shu bilan birga qonunchilik yoki shartnomada 
ushbu majburiyat ijaraga oluvchi zimmasiga yuklanishi ham mumkin. Bunday 
hollarda ijaraga oluvchi tegishli harajatlarni amalga oshiradi. Masalan, FK 568–
moddasi ijaraga olingan transport vositasini kapital ta’minlashni ijaraga oluvchi 
zimmasida bo’lishiga imkon beradi. 
Qonunda ijaraga oluvchi javobgar bo’lmagan holatlar natijasida kelib 
chiqqan shoshilinch zarurat tufayli ijaraga beruvchining o’z hisobidan kapital 
ta’mirlashni amalga oshirishiga doir imperativ norma belgilangan. Masalan, agar 
yuqori qavatdan suv toshishi natijasidaofis binosi jiddiy shikastlansa, u holda 
ijaraga beruvchi kapital ta’mirlashni amalga oshirishga majbur bo’ladi. Bunday 
ta’mirlash oqilona muddatda ya’ni, kechiktirmasdan amalga oshirilishini anglatadi. 
Agar kapital ta’mirlash vaqtida ijaraga oluvchi mol-mulkdan foydalanmasa, 
u holda ijaraga beruvchi ijaraga oluvchidan mol-mulkdan foydalanganlik uchun 
haq to’lashni talab qilish huquqiga ega bo’lmaydi. 
Qonunda ijaraga beruvchi tomonidan kapital ta’mirlash bo’yicha 

---

116 
majburiyatlarni bajarmaganlik oqibatlari nazarda tutilgan. Ijaraga oluvchi ijaraga 
beruvchiga nisbatan qo’llaniladigan choralardan birini tanlashi mumkin. Ular 
ijaraga berilgan mol-mulkdagi kamchiliklar uchun nazarda tutilgan choralarga 
o’xshaydi (FK 542–modda). Demak, ijaraga oluvchi: 
-shartnomada belgilangan yoxud shoshilinch zarurat taqozo etayotgan kapital 
ta’mirlashni amalga oshirib, ta’mirlash qiymatini ijaraga beruvchidan undirib olish 
yoxud mol-mulkdan foydalanganlik uchun to’lanadigan haq hisobiga o’tkazish; 
-ijara shartnomasi bo’yicha to’lanadigan haqni tegishincha kamaytirishni 
talab qilish; 
-shartnomani muddatidan oldin bekor qilish va zararning qoplanishini talab 
qilish huquqini beradi. 
Umumiy qoidaga ko’ra, ijaraga oluvchi ijaraga oluvchi zimmasiga mol-
mulkni yaxshi holda saqlash majburiyati yuklatilgan ya’ni, ijaraga olingan mol-
mulk holatini yomonlashtirmasligi lozim. Shu maqsadda ijaraga oluvchi qonunda 
va shartnomada nazarda tutilgan tartibda mol-mulkdan foydalanish va uni saqlash 
bo’yicha barcha talablarni bajarilishini ta’minlashi lozim. Ijaraga oluvchi 
shuningdek, o’z hisobidan joriy ta’mirlashni, ya’ni ijaraga olingan mol-mulkni 
muddatidan oldin eskirishi va nosoz ahvolga kelib qolishini oldini oladigan 
ta’mirlashlarni amalga oshirishi zarur. Bundan tashqari, ijaraga oluvchi mol-
mulkni saqlash bo’yicha harajatlarni, ya’ni ijaraga olingan binoni tozalash, mol-
mulkni sug’urtalash, kommunal to’lovlarni to’lash va h.k. harajatlar amalga 
oshiradi. 
Yuqorida ko’rsatib o’tilganidek, ushbu normalar dispozitiv hisoblanadi. 
Mol-mulkni ijaraga berish mulkdorning ushbu mol-mulkni tasarruf qilishiga 
doir huquqlarini cheklamaydi. Bunda FK 9–moddasiga ko’ra, fuqarolik 
huquqlarini amalga oshirish boshqa shaxslarning huquqlari va qonun bilan 
qo’riqlanadigan manfaatlarini buzmasligi lozim. Shundan kelib chiqqan holda 
qonunda ijaraga topshirilgan mol-mulkka nisbatan mulk huquqining boshqa 
shaxsga o’tishi holatlarida ijaraga oluvchining huquqlari va qonuniy manfaatlari 
himoyalanadi. Bunday tarzda mulk huquqini boshqa shaxsga o’tishi mulk ijarasi 
shartnomasini o’zgartirilishi yoki bekor qilinishini keltirib chiqarmaydi.
FK 549-moddasining birinchi qismiga ko’ra, ijaraga topshirilgan mol-
mulkka nisbatan mulk huquqi yoki boshqa ashyoviy huquqning ijaraga 
beruvchidan boshqa shaxsga o’tishi natijasida ijaraga beruvchining o’zgarishi, 
boshqa shaxs mulkni sotib olishda ijara shartnomasidan kelib chiqadigan 
majburiyatlar haqida ogohlantirilmaganligidan qat’i nazar, avvalgi ijaraga 
beruvchining ijara bo’yicha barcha majburiyatlari to’la hajmda unga o’tadi. 
Yangi ijaraga beruvchi shartnomaning amal qilish muddati tugagunga qadar ijaraga 
berilgan mulkni qaytarishni yoki ishtirokchilarning tarkibi o’zgarishini asos qilib, 
shartnoma shartlarini o’zgartirishni talab qilishga haqli emas. 
Agar mulk ijarasi shartnomasining obyekti bo’lib ko’chmas mulk hisoblansa 
va uni ijaraga oluvchi sifatida fuqaro ishtirok etsa, u holda ijaraga oluvchi vafot 
etgan hollarda mulk ijarasi yuzasidan uning huquq hamda majburiyatlari meros 
tarkibiga kiritiladi (FK 1113–moddasi). Bu dispozitiv norma hisoblanadi, ya’ni 
qonun yoki shartnomada boshqacha hol belgilanmagan bo’lsa qo’llaniladi. Ijaraga 

---

117 
oluvchining merosxo’ri mulk ijarasi bo’yicha huquq va majburiyatlarni qabul 
qilishi ham, qabul qilmasligi ham mumkin. Bundan tashqari, u noloyiq merosxo’r 
sifatida, shu jumladan mulk ijarasi shartnomasi bo’yicha huquq va majburiyatlarga 
doir merosdan chetlashtirilishi ham mumkin.
Ijaraga beruvchi ijaraga oluvchining merosxo’rlaridan mulk ijarasi 
shartnomasini davom ettirishni talab qilishga haqli emas. Aksincha, ijaraga 
beruvchi shartnoma bo’yicha huquq va majburiyatlarni qabul qilgan 
merosxo’rlarga 
shartnoma 
amal 
qilishining 
qolgan 
davri 
uchun 
merosxo’rlarqatnashishini rad qilishga haqli emas. Bunda istisno holat ham 
mavjud. Ya’ni, agar mulk ijarasi shartnomasi ijaraga oluvchining shaxsiy 
fazilatlari, jihatlari bilan bog’liq bo’lgan bo’lsa, masalan, ijaraga oluvchi rassom 
bo’lib ko’chmas mulkdan foydalanganlik uchun ijara haqi sifatida muayyan san’at 
asarini chizib berish majburiyatini olgan bo’lsa, ijaraga beruvchi merosxo’rlarga 
shartnomani davom ettirishni rad qilishi mumkin. 
Ikkilamchi ijara o’z mazmuniga ko’ra mulk ijarasi shartnomasidan kelib 
chiqadi. Jumladan, mazkur shartnoma mulk ijarasi shartnomasi muddatidan ortiq 
muddatga tuzilishi mumkin emas. Bundan kelib chiqib, qonunda dispozitiv norma 
belgilangan bo’lib, unga ko’ra mulk ijarasi shartnomasini muddatidan oldin bekor 
qilish unga asosan tuzilgan ikkilamchi ijara shartnomasining bekor qilinishiga olib 
keladi. Shu bilan birga, mulk ijarasi shartnomasini muddatidan oldin bekor bo’lishi 
ikkilamchi ijaraga oluvchining manfaatlari hisobga olinmasligini anglatmaydi, 
chunki ikkilamchi ijara shartnomasi ijaraga beruvchining roziligi bilan tuziladi. 
Shu sababli ikkilamchi ijara shartnomasi tugatilsa ham, ikkilamchi ijaraga oluvchi 
ijaraga oluvchidan ikkilamchi ijaraning qolgan muddati davomida ikkilamchi ijara 
shartnomasiga muvofiq o’zi foydalanib kelgan mol-mulkni bekor bo’lgan mulk 
ijarasi shartnomasining tegishli shartlari asosida ijaraga olish haqida shartnoma 
tuzishni talab qilish huquqini oladi. 
Ikkilamchi ijara shartnomasi mulk ijarasi shartnomasidan kelib chiqishini 
e’tiborga olib, mulk ijarasi shartnomasini haqiqiy emas deb topilishi ikkilamchi 
ijaraning ham haqiqiy emasligini keltirib chiqaradi. Bu FK 114–moddasiga ko’ra, 
haqiqiy bo’lmagan bitim uning haqiqiy emasligi bilan bog’liq bo’lgan oqibatlardan 
tashqari boshqa yuridik oqibatlarga olib kelmasligi bilan bog’liq. Ikkilamchi ijara u 
tuzilgan vaqtdan boshlab haqiqiy sanalmaydi.