Toshkent davlat yuridik universiteti

 
4-§. KORXONANI IJARAGA BERISH 
Korxonani ijaraga berish shartnomasi predmeti bo`lib alohida toifadagi mulk 
– korxona hisoblanganligi bois maxsus tartibga solish ko`zda tutilgan. Korxona 
ijarasiga bino va inshootlarning ijarasi to`g’risidagi FKning qoidalari, qo`llaniladi, 
agar ushbu qoidalarda boshqacha tartib nazarda tutilmagan bo`lsa. 
Korxona ijarasi shartnomasi ikki taraflama, xaq evaziga va konsensual 
shartnomalar turkumiga kiradi. 
Ijara to`g’risidagi umumiy qoidalar ushbu shartnomaga subsidiar tartibda 
qo`llaniladi, agar korxona, bino va inshootlar ijarasi normalarida boshqacha ko`zda 

---

140 
tutilmagan bo`lsa. 
Ushbu majburiyatda korxona – fuqarolik huquqi obyekti va FK 85–
moddasiga muvofiq, korxona butun bir mulkiy kompleks sifatida ko`chmas mulk 
hisoblanadi. U tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish uchun foydalaniladigan 
mulkiy majmuani bildiradi. 
Ushbu majmuaga kiradigan mulkning (ham ashyoviy, ham mulkiy huquqlar) 
ro`yxati FK 85–moddasida ko`rsatilgan. 
Mulkning bunday turi hisoblangan korxona kompleks (murakkab) 
xususiyatga ega bo`lib, ashyoviy va majburiyat huquqlari elementlardan iborat.
Shunday qilib, shartnoma mazmunida bir element ashyo shaklidagi mulk 
ijarasi shartnomasiga mos xususiyatlarga ega holda namoyon bo`ladi. Bularijaraga 
beruvchiga egalik huquqida yoki xo`jalik yuritish huquqida tegishli bo`lgan 
korxona tarkibiga kiruvchi yer uchastkalari, binolar, inshootlar, uskunalar, asosiy 
vositalar, aylanma vositalar (xom ashyo zahiralari, yonilg’i, materiallar va 
boshqalar) bo`lishi mumkin. 
Mulkiy majmuaning bir elementini tashkil qiluvchi ashyoga nisbatan ijaraga 
beruvchida ijara shartnomasi tavsifiga ko`ra klassik, odatiy majburiyat, ya’ni 
ijaraga beruvchiga ushbu ashyoni egalik va foydalanish uchun taqdim qilish 
majburiyati paydo bo`ladi. 
Shartnomaning ikkinchi elementi bo`lib, ushbu korxona bilan bog’liq mulkiy 
huquqlarning topshirilishi bo`yicha shartlar hisoblanadi. Ular majburyat huquqini 
xuddi shu kabi cheklangan ashyoviy huquqni (o`zganing mulkidan foydalanish) 
nazarda tutadi. Ularni topshirish ularning qanday asoslarda ijaraga beruvchiga 
tegishliligi bilan bog’liqdir.
Korxona mulkining tarkibiga ijaraga beruvchining korxona bilan bog’liq 
qarzlari ham mavjudligi uchun, ularni ijaraga oluvchiga topshirish umumiy 
qoidalarga ko`ra (FK 322–moddasi) kreditorlarning roziligini olishni ham taqoza 
etadi. Biroq, bunday holatda FK 579–moddasidagi maxsus qoidalarga muvofiq 
qarzni topshirish korxonani topshirish paytida shartnoma tuzilgandan keyin amalga 
oshiriladi. 
FK 579–moddasi qonun chiqaruvchiga kreditorlarga ijaraga oluvchiga qarzni 
o`tkazishga norozi bo`lgan holatda ijaraga beruvchidan yozma xabar olingan 
kundan boshlab uch oylik muddat davomida ijaraga beruvchiga tegishli 
majburiyatlarni va bular natijasida etkazilgan zararni tulash yoki muddatidan oldin 
ijro etish talabini qo`yish huquqini beradi. 
FK 85–moddasi uchinchi qismini hisobga olgan holda korxona ijarasi 
shartnomasi bo`yicha ijaraga beruvchi ijaraga oluvchiga shartnomada belgilangan 
shartlar va chegaralar doirasidagi tartibda korxona uchun mo`ljallangan hamma 
mulk turlari, shu jumladan, talab qilish huquqi, qarzlar, shuningdek, korxonani 
individuallashtirish vositalariga bo`lgan huquqlari va boshqa mutloq huquqlarini 
ham topshirish majburiyatini oladi. 
Shunday qilib, shartnomaning uchinchi elementi bo`lib, foydalanish uchun 
alohida toifadagi mulkiy huquqlarni topshirish hisoblanadi. Ijaraga beruvchi 
ijaraga oluvchiga ijaraga olingan korxonani tijoratda ishlatish jarayonida mutloq 
huquqlar majmuasini topshirish majburiyatini ham oladi. Bu tadbirkorlik 

---

141 
faoliyatida ishlatiladigan ideal obyektlarga nisbatan mutloq huquqlar (sanoat 
mulki) hisoblanadi. Bular qatorida xususan, ishlab chiqaruvchi va mahsulotlarni 
shaxsiylashtiriladigan vositalarni ishlatishgan nisbatan bo`lgan huquq – firma 
nomlanishga va (yoki) tijorat ramzi, tovar belgisiga, xizmat ko`rsatishbelgisiga 
nisbatan bo`lgan huquq, patent bilan qo`riqlanadigan yoki oldindan foydalanish 
huquqi bilan shaxsga tegishli (ixtiro, foydali model, sanoat namunasi) shuningdek, 
qo`riqlanadigan tijorat ma’lumotlariga nisbatan mutloq bo`lmagan huquq (nou-
xau) va oldindan foydalanish huquqlari mavjud. 
Ushbu barcha huquqlarni topshirishda taraflar intellektual mulk xususan 
litsenziyali shartnomalar va tijorat konsessiyasi shartnomasi to`g’risidagi 
qonunchilik normalariga ham rioya etishlari shart. 
Shartnomada taraflar bo`lib doimo tadbirkorlar hisoblanadi. Mazkur 
shartnomaning mazmunida jismoniy shaxslar – tadbirkorlarga nisbatan cheklovlar 
mavjud bo`lmasada, ular boshqa qonunlarda, xususan faoliyatning ayrim turlarini 
litsenziyalash to`g’risidagi qonunda mavjud bo`lishi mumkin. 
Korxonani ishlatish bilan bog’liq faoliyatni yuritish uchun qoida tariqasida 
davlat litsenziyasi (ruxsatnomasi) talab qilinadi. Ijaraga beruvchi bunday litsenziya 
bilan olingan huquqni topshirishga haqli emas, agarda qonun yoki boshqa huquqiy 
akt bilan boshqacha belgilanmagan bo`lsa.
Shuning bilan birgalikda FK 579–moddasida agar shartnoma bo`yicha 
topshirilayotgan korxona tarkibiga ijaraga oluvchi litsenziya bo`lmaganligi uchun 
bajara olmaydigan majburiyat kiritilsa, bunday majburiyatlar bo`yicha javobgarlik 
ijaraga beruvchiga yuklanadi. Bu tabiiydir, chunki ijaraga oluvchida litsenziyaning 
mavjud emasligi uni litsenziyalanadigan faoliyat turi bilan shug’ullanish 
huquqidan, ayrim holatlarda esa ijaraga olingan korxonaga egalik qilishdan ham 
mahrum qiladi. Buning bilan qonun chiqaruvchi kreditorlarning topshirilayotgan 
korxona bilan bog’liq majburiyatlaridagi manfaatlarini himoya qiladi.
Korxonani ijaraga berish shartnomasi uchun majburiy yozma shakl unga 
rioya qilmaslik uning haqiqiy emasligi sharti ostida belgilangan. Korxonani ijaraga 
berish shartnomasi FK 366–moddasi to`rtinchi qismidagi barcha qayd 
imkoniyatlardan shartnomaga yozma shakl berishni emas, balkitaraflar tomonidan 
imzolangan bitta hujjatni tuzishga yo`l qo`yadi. 
Ushbu shartnoma majburiy ravishda notorial guvohlantirilishi vako`chmas 
mulk hisoblangan korxona bilan bo`lgan bitim sifatida davlat ro`yxatidan 
o`tkazilishi kerak. Korxonani ijaraga berish shartnomasi bunday ro`yxatdan 
o`tkazilgan paytdan boshlab tuzilgan hisoblanadi (FK 84, 110,111–moddalari, 
366–moddasi 2-qismi). 
Ushbu shartnomani ro`yxatdan o`tkazish ko`chmas mulk bilan bog’liq 
bitimlarni ro`yxatdan o`tkazuvchi organ tomonidan o`tkazilishi lozim. 
FK 580–moddasi uchinchi qismi shunday qoidani belgilaganki, unga 
ko`rakorxona ijarasi shartnomasi shakliga rioya qilmaslikuning haqiqiy emasligiga 
olib keladi. FK 580–moddasining birinchi qismiga muvofiqkorxonani ijaraga 
berish shartnomasi taraflar imzolagan bitta hujjat tarzida yozma shaklda tuzilishi 
belgilanganligi sababli FK 366–moddasi to`rtinchi qismida ko`zda tutilgan boshqa 
shakldan foydalanish mumkin emas.

---

142 
Korxonani topshirish ijaraga beruvchining mulkni faqat taraflar o`rtasida 
topshirish dalolatnomasi tuzish yo`li bilan amalga oshirish majburiyatini qoplagan 
tarzdagi yuridik harakatdir. 
Topshirish dalolatnomasi – ijaraga beruvchining ijaraga oluvchiga korxonani 
ijaraga berish shartnomasi bo`yicha topshirilayotgan mulkning tarkibini 
tasdiqlovchi hujjatdir. 
Korxonani topshirishga uni amalga oshirishga tayyorgarlik ko`rish bilan 
bog’liq chora-tadbirlarning butun bir majmuasi zaruriy bo`ladi. Xususan, moddiy 
qimmatliklarning inventarizatsiyasini amalga oshirish (mulkiy majmuaning 
ashyoviy elementi) zarur, egalik va foydalanish huquqlarini topshirishga zaruriy 
ruxsatnoma olish, qarzni o`tkazishga kreditorlarning roziligini olish.
Mol-mulk normal holatida, undan foydalanish maqsadiga yaroqli holda 
topshirilishi lozim bo`lganligi bois, ijaraga beruvchi ishlamaydigan stanoklarni, 
jihozlarni va boshqalarni ta’mirlash va almashtirish bo`yicha zaruriy ishlarni 
amalga oshirishi, ijaraga oluvchiga topshirilmaydigan mulklarni korxona 
xonalaridan olib chiqishi, shuningdek, korxona majburiyatlariga kirmaydigan 
majburiyatlarning haqiqiyliga ishonch hosil qilishi lozim. Bundan tashqari, u 
korxona tarkibidagi aktivlar va passivlarni ko`rsatuvchi balans tuzishi kerak. 
Tayyorgarlik ishlarining yakuniy bosqichi bo`lib, topshirish dalolatnomasini 
tuzish va imzolash hisoblanadi.
Korxonani topshirishga tayyorgarlik ko`rish, shuningdek topshirish 
dalolatnomasini tuzish va imzolash ijaraga beruvchining majburiyati hisoblanadi 
va uning hisobidan amalga oshiriladi agarda bunday majburiyatlarning boshqacha 
bo`linishi shartnomada ko`zda tutilgan bo`lmasa.
Korxonani topshirish jarayoni bino va inshootlarni topshirish to`g’risidagi 
FK 578–moddasidagi normalar bilan tartibga solinadi, chunki uning ta’sir doirasi 
FK 573–moddasi 2-qismidagi ko`rsatmalar bo`yicha korxona ijarasi bo`yicha 
shunga o`xshash munosabatlarga ham ta’lluqlidir.
Qonun hujjatlari imperativ norma bilan ijaraga oluvchiga korxonani ijara 
shartnomasi amal qilib turgan butun vaqt mobaynida korxonani tegishli texnik 
holatda saqlab turishi, shu jumladan uni joriy ta’mirlashi va shartnomada nazarda 
tutilgan hollarda kapital ta’mirlash majburiyatini yuklaydi. Bu o`rinda so`z faqat 
mulkiy majmua sifatida ishlab chiqarishga doir bino, inshoot, stanoklar va 
uskunalar, shuningdek me’yorda bo`lishlari tabiatdan foydalnish to`g’risidagi 
qonunchilik bilan o`rnatilgan normativlar bilan aniqlanadigan yer uchastkalari va 
boshqa tabiiy resurslari kabi asosiy vositalar sifatida taqdim etiladigan 
korxonaning ashyoviy qismlari to`g’risida yuritiladi. 
Korxonani texnik va tijoratda foydalanish ijaraga oluvchi tomonidan amalga 
oshirilishi munosabati bilan uning bilan bog’liq xarajatlar ham unga yuklanadi. 
Korxonani tegishlicha texnik holatda saqlab turish bo`yicha majburiyatdan farqli 
ravishda ushbu majburiyat ijaraga oluvchiga faqat taraflar shartnomada taraflar 
o`rtasidagi xarajatlarni boshqacha taqsimlash bo`lmagan taqdirdagina yuklanadi. 
Agar qonunda yoki shartnomada korxonaning majburiy sug’urtasi majburiyati 
ko`zda tutilgan bo`lsa, undan foydalanish xarajatlariga ijaraga olingan mulknii 
sug’urtalash bo`yicha to`lovlar ham kiritiladi. 

---

143 
Ijaraga oluvchiga shuningdek, soliqlar va boshqa majburiy to`lovlar 
to`lanishi ham yuklatiladi. 
Korxonani ijaraga berish o`zining maqsadi sifatidaijaraga oluvchini ijaraga 
olingan mulkdan iqtisodiy foydalanishishini ta’minlashni, ya’ni u bilan faktik va 
yuridik harakatlarni yuqori darajada erkin amalga oshirishni nazarda tutadi.
FK ijaraga oluvchining mulkiy majmuadan ishlab chiqariladigan 
mahsulotlardan daromad olish kabi usullari bilan bog’liq imkoniyatlarini 
belgilaydi. Ushbu usul ijaraga oluvchini ijaraga olingan mulni boshqarish bo`yicha 
huquqlarini berishni nazarda tutadi.
Haqiqatdan ham unga ishlab chiqarish jarayonida xom-ashyo, yonilg’i 
zahiralarini tiklash, tayyor mahsulotlarni sotish, tovar va tijorat kreditlari va 
boshqalar bo`yicha operastiyalarni amalga oshirish zarur.
Agar qonunda yoki shartnomada boshqacha nazarda tutilgan bo`lmasa, 
ijaraga oluvchiga ijaraga beruvchining roziligi bilan va uning roziligisiz ijaraga 
olingan korxonamulki tarkibiga kiruvchi moddiy qimmatliklarni sotish, 
almashtirish, vaqtincha foydalanishga yoki qarzga berishi, ularni sub ijaraga 
berishi va ijara shartnomasiga muvofiq ushbu qimmatliklarga nisbatan o`zining 
huquq va majburiyatlarini agarda ular korxona qiymatini pasaytirishga olib 
kelmasa va shartnomaning boshqa holatlarini buzmasaboshqa shaxslarga topshirish 
imkoniyatini beradi. 
Ammo, bu bilan ijaraga oluvchi korxonaning har bir mulkini erkin tarzda 
boshqa shaxslarga topshirish huquqini olmasdan, faqat aylanma vositalar sifatidagi 
(bir yoki bir necha ishlab chiqarish jarayonida ishlatiladigan ashyolar, masalan, 
xom-ashyo, yonilg’i, yarimfabrikatlar, butlovchi qismlar, instrumentlar va h.k.), 
tayyor mahsulot, boshqa ashyolar kabi moddiy qimmatliklarni sotish huquqini 
oladi. 
Bunday mulk doirasiga birinchidan yer va boshqa tabiiy resurslar, 
ikkinchidan qonun bilan bunday harakatlar sodir etilishi mumkin bo`lmagan mol-
mulk kirmaydi. “Ijara to`g’risida”gi 1991 yil 19 noyabrdagi Qonunning 8–
moddasiga muvofiq O`zbekiston Respublikasi qonunlarida va ijara shartnomasida 
o`zgacha shartlar ko`zda tutilmagan bo`lsa ijaraga oluvchi ijaraga olingan mol-
mulkni, er va boshqa tabiiy resurslaridan tashqari ijaraga beruvchining ruxsati 
bilan ikkilamchi ijaraga topshirishga haqlidir.
Bunda ijaraga oluvchi shartnomaga muvofiqijaraga beruvchi oldida javobgar 
bo`lib qolaveradi.
FKda korxona tarkibining o`zgartirilishi mumkinligi nazarda tutilgan. 
Tarkibning o`zgartirilishi ijaraga oluvchining boshqa harakatlari, masalan ishlab 
chiqarishni yaxshilash harakatlari natijasida ham bo`lishi mumkin. Korxonaga 
nisbatan bunday yaxshilash harakatlariga yo`l qo`yilishi, masalan, korxonani 
rekonstrukstiyalash, kengaytirish va texnik jihatdan qayta qurollantirish mumkin. 
Korxonani rekonstrukstiyalash kompleks loyiha asosida butunligicha, qoida 
bo`icha mavjud bino va inshootlarni ularning texnik-iqtisodiy darajasini ilmiy - 
texnik rivojlanish yutuqlari asosida qayta qurishni nazarda tutadi.
Korxonani kengaytirish - bu yangi stex va uchastkalarni joylashtirish uchun 
yangi qo`shimcha ishlab chiqarish xonalarini qurishdir. Korxonani texnik jihatdan 

---

144 
qayta qurollantirish - bu ayrim ishlab chiqarish uchastkalari, stexlarning texnik 
iqtisodiy darajasining oshirish bo`yicha chora-tadbirlar majmuasidir. Qurilish 
ishlarining turlari bilan bog’liq ravishda ular montaj, ishga tushirish va bular bilan 
bevosita ajralmas boshqa ishlarni tashkil qiladi.
Ijaraga oluvchi ijaraga beruvchining ruxsatisiz ijaraga olingan mol-mulk 
majmuasining tarkibiga o`zgartirishlar kiritishga, shuningdek, ijaraga olingan 
korxonani yaxshilashni amalga oshirishga haqlidir. Bu norma ijaraga oluvchining 
ishlab chiqarish ehtiyojlarini va uning tadbirkorlik erkinligini yuqori darajada 
to`liq qondirishga qaratilgan.
Shu bilan birga qonun chiqaruvchi ijaraga beruvchining manfaatlari 
to`g’risida ham mazkur normaga dispozitiv xususiyat berib, g’amxo`rlik qilgan. 
Shuning uchun taraflar shartnomada boshqacha tartibni, xususan, ijaraga 
oluvchining ijaraga olingan mol-mulk kompleksi tarkibini to`liq yoki uning biron 
bir qismi bo`yicha o`zgartirish huquqini bekor qilish, ijaraga beruvchi tarafidan esa 
bunday harakatlarga rozilik berish to`g’risidagi shartlarini kiritish huquqini ko`zda 
tutishlari mumkin. 
Agar ijaraga olingan mulk ijaraga beruvchining ijozati bilan yaxshilangan 
bo`lsa, shartnomaning amal qilishmuddati tugaganidan so`ng yoki shartnoma bekor 
qilingach, ijaraga oluvchi shu maqsad yo`lida sarflangan barcha xarajatlari 
qaytarilishini talab qilish huquqiga egadir.
Ijaraga beruvchining ruxsatisiz amalga oshirilgan yaxshilashlarni ijaraga 
berilgan mol-mulkka zarar yetkazmagan holda ajratib olish mumkin bo`lsa, ijaraga 
beruvchi ularning tannarxini to`lashga rozi bo`lmasa, bunday holda ijaraga oluvchi 
ularni o`ziga olishi mumkin. 
Ijaraga oluvchi tomonidan ijaraga olingan mol-mulkni yaxshilash huquqi FK 
583–moddasidan xususan, unda ko`rsatilgan ijaraga oluvchi ijaraga beruvchining 
roziligisiz korxonani rekonstrukstiyalash, kengaytirish, texnik jihatdan qayta 
qurollantirish huquqi mavjudligidan kelib chiqadi. Bunday harakatlarning natijasi – 
korxonani uzluksiz yaxshilashdir.
Qayd etilgan moddada ijaraga oluvchi korxonaning mulkiy tarkibini 
o`zgartirishga haqli ekanligi bildirilgan, buning natijasi bo`lib esa, uni uzluksiz 
yaxshilash (masalan, ayrim turdagi stanoklarni yoki uskunalarni unumlirog’iga 
almashtirish) bo`lishi mumkin. 
FK 584 moddasida ko`rsatilgan munosabatlardan hosila kelib chiqadigan 
munosabatlarni tartibga soladi. Bunda ijaraga oluvchida ijaraga beruvchining 
bunday yaxshilashga roziligi bo`lmagan holda ham ijaraga olingan mol-mulkni 
uzluksiz yaxshilashning qiymatini undirish huquqi mavjud.
Bu qoida agar ijara shartnomasida taraflar o`zlari o`rtasidagi xarajatlarni 
korxonani uzluksiz yaxshilashga doir bo`lishni ko`zda tutmagan yoki ular uchun 
texnik-iqtisodiy va moliyaviy ko`rsatkichlari bo`yicha cheklovlarni o`rnatmagan 
bo`lsalar, amal qiladi.
Shu bilan birgalikda ijaraga beruvchining manfaatlarini himoya qilib, FK 
584–moddasi sudga uni bunday yaxshilashlar qiymatini to`lashdan ozod qilish 
huquqini beradi, agarda ijaraga oluvchi bu yerda olingan foydaning amalga 
oshirilganharajatlariga muvofiq tuzilgan tejamkorlik tamoyilini buzgan bo`lsa.

---

145 
Boshqacha aytganda agarda bunday xarajatlar natijasida ijaraga olingan mol-
mulk qiymati mol-mulk sifati va ishlatilishi xususiyatlariga nisbatan ancha sezilarli 
ko`tarilib, ijaraga oluvchi tomonidan tejamkorlik tamoyilining buzilganligini 
isbotlash yuki (burchi) ijaraga beruvchiga yuklatiladi.
Ijaraga beruvchi xam o`zini ijaraga oluvchiga nisbatan uzluksiz yaxshilanish 
qiymatini to`lashdan ozod qilish talabi bilan sudga murojaat qilishi mumkin, 
agarda ijaraga oluvchi tomonidan ularni amalga oshirishda xalollik va oqilonalik 
tamoyili buzilgan bo`lsa. Bunday holatda sud FK 9–moddasi 3-qismida 
belgilangan ijaraga oluvchining halollik va oqilonalik prizumpsiyasiga (taxmin) 
tayanib qaror qabul qiladi, da’vogar esa ijaraga oluvchining nohalolligi va 
nooqilonaligini isbotlab, buni rad qilishi lozim.
Korxonani qaytarish – ijaraga oluvchining shartnoma bekor bo`lganda, uning 
bekor qilinishi asoslaridan qat’i nazar (muddatning o`tishi, shartnomaning 
muddatidan oldin tugatilishi va boshqalar) asosiy majburiyatlaridan biridir. 
Ijaraga oluvchini korxonani ijaraga berish shartnomasi bekorqilinganida 
mulkiy kompleksni ijaraga beruvchiga FK 579, 581–moddalarida ko`zda tutilgan 
qoidalarga rioya qilgan holda qaytarishga majburiyat yuklaydi. Mol-mulkni 
qaytarish to`liq hajmda, korxona tarkibiga kiruvchi barcha obyektlar, tegishli 
huquqlar va majburiyatlar bilan birgalikda qaytarilishi shart. Bunda, ijaraga 
oluvchidan qarzlarni ijaraga beruvchiga topshirish, kreditorlar bilan o`zaro 
munosabatlarni tartibga solish va h.k. masalalar hal qilinishi lozim. 
Ijaraga beruvchiga o`zining korxona faolliyati bilan bog’liq qarzlarini 
topshirishda, ijaraga oluvchi FK 579–moddasi qoidalarini hisobga olishi kerak. 
Ijara berilgan korxonani, shuningdek, topshirish dalolatnomasini tuzish va 
imzolash jarayonlariga rioya qilish tartibi FK 579, 581–moddalari qoidalari bilan 
belgilanadi. 
Ushbu shartnoma uchun ikkala taraflar tomonidan imzolanadigantopshirish 
dalolatnomasi bo`yicha korxonani qaytarish jarayoni nazarda tutilgan. Jarayonning 
o`zi ijaraga oluvchiga korxonani topshirish bilan bir xil. Shuni hisobga olib, ushbu 
jarayonga FK 581–moddasi qoidalari qo`llaniladi.