Toshkent irrigatsiya va qishloq xo'jaligini mexanizatsiyalash muhandislari instituti 1 Loyihalar «O’zbek adabiyoti tarixi»

TOSHKENT IRRIGATSIYA VA QISHLOQ XO'JALIGINI MEXANIZATSIYALASH MUHANDISLARI INSTITUTI
37
yarmidan  keyin  uchraydi.  A.P.XoroShxin,  V.P.Nalifkin,  N.I.Viselovskiy,  LikoShin,  Vyatkin,  Snisarev  kabi
olimlar Shoir haYoti va ijodini o`rganiShga o`z  hissalarini qo`Shganlar. Rus SharqShunoslarining “Islom”
ensiklopediya  lug`atlarida  ham  Shoir  haYot  Yo`li  va  faoliyatiga  alohida  o`rin  ajratilgan.
MaShrabShunoslikning ilk  bosqichida Shoirning tarixiy haYotini manoqiblardan farqlamay, ko`proq xalq
 og`zaki ijodiga suyangan holda o`rganiSh ba`zi bir munozaralarning yuzaga keliShiga sabab bo`ldi. 1926-
yilda Sadriddin Ayniy o`z asarida MaShrab haqida qisqacha ma`lumot bergan edi. (A.S.Namunai adabiYoti
tojik.    Samarqand.  1926,  169-bet).  Ammo  bunday  bahslarga  nisbatan  yaratilgan  professor  Abdurauf
Fitratning “MaShrab” ilmiy  maqolasi o`zbek  adabiYotida Shoir haYoti va ijodiga oid jiddiy tadqiqotdir.
Ustoz  Fitratdan  keyin Izzat Sulton, G`afur G`ulom, Vohid Abdullayev, Abduqodir Hayitmetov, AbduraShid
Abdug`ofurov,  Muhsin  Zokirov,  Ibrohim  Haqqulov,  Najmiddin  Komilov,  Jaloliddin  Yusupov,  Ismatillo
Abdullayev, Abdulhakim  Shar`i Juzjoniylar MaShrabShunoslikka muhim  hissa  qo`Shdilar. Bugungi  kunda
MaShrabShunoslik asosan ikki yunaliShda:
-Shoir  merosini naShr ettiriSh;
-Shoir haYoti  va ijodini o`rganiSh yunaliShida davom etmoqda.
Boborahim MaShrabning adabiy ijodiy merosi ham xuddi  uning haYot  Yo`li kabi zamonlar o`tiShi  bilan 
afsonalar pardasiga chulg`anib, parokanda  bir holatda bizgacha yetib kelgan. MaShrabning bizgacha yetib
kelgan adabiy merosi, asosan, 3 ta manba orqali amalga oShgan:
“Devoni MaShrab”  qissalari.
BaYozlar.
Turli majmualar.
Qissalar “Devoni MaShrab”, “Devonai MaShrab”, “EShon MaShrab”, “EShoniy Shox MaShrab” kabi nomlar
bilan atalib kelingan. Bu nomlar ichida  eng  ommaviylaShgan “Devoni MaShrab” dir. Biroq bu kitoblar
“Devoni MaShrab” nomi bilan yuritilsa ham, ularning hozirgacha ma`lum nusxalarining birontasida ham
devonga xos xususiyat Yo`q. Ularning tuziliShi xalq dostonlariga o`Shxab ketadi. “Qissa” larning aksariyati
“Ammo  roviylar  andog`  rivoyat  qilibdurlarkim...”  deb  boShlanadi  va  “Xolo    xazrati  EShoni  Shoh
MaShrabning qabrlari IShkonmeShdadur” deb tugallanadi.
Qissalardagi rivoyatlar oraisda Shoir She`rlaridan namunalar keltiraladi. She`rlarining  hammasi  ham 
rivoyat mazmuniga  bog`lanmaydi. She`rlar qissaning boShdan oxirigacha betartib joylaShtirilgan. Bunda 
devoniy  tartib  haqida  so`z  ham  bo`liShi    mumkin  emas.  Ular  taxminan  rivoyat  -g`azal,  rivoyat-
muxammas,  rivoyat-mustazod,  rivoyat-murabba`    holatida    beriladi.    Shuningdek,  turli    davrlarda
ko`chirilgan “Devoni MaShrab” lar ham bir xillikka ega emas. Ular rivoyatlarining turliligi, She`rlar soni va
hajmining  bir-biriga mos kelmasligi, ko`chirilgan  joyiga ko`ra dialektik nuqtai  nazardan matnlardagi 
Shevaga xoslik kabi xussiyatlari bilan ham  farqlanadi.
B.MaShrab  ijodiy  merosi  professional  kotiblar,  Shuningdek,  She`riyat  muxlislari    tomonidan  tuzilgan
baYozlarda  ham keng o`rin olgan. XVIII asrning oxiri  XIX asrning  boShlarida tuzilgan baYozlardan
MaShrab She`rlaridan ko`plab namunalar keltirilgan.
Ba`zi  jihatlari bilan baYozlarga o`xShaydigan, ammo ulardan jiddiy farqlanuvchi to`plamlar ham bor.
Bunday to`plamlarni baYozlar sirasiga qo`Shib bo`lmaydi. Chunki bu majmualar hajm jihatdan katta bo`lib,
uning  tarkibiga  kiritilgan Shoir She`rlariga keng o`rin berilgan. Ularda faqat lirik She`rlar emas, balki epik
asarlardan ham namunalar joy olgan. XVIII-XIX asrlarda ko`chirilgan bir qancha to`plamlarda  MaShrab
She`rlaridan namunalar keltirilgan, ularning ayrimlarida  afsona va rivoyatlar, Shoir She`rlaridan berilgan 
namunalar alohida berilgan.
Ana Shu manbalarga asosanlangan holda 1990-yilda maShrabShunos olim  Jaloliddin Yusupov tomonidan
MaShrab She`rlari to`planib “Mehribonim, qaydasan” nomi bilan naShr qilindi. Unga  Shoir qalamiga 

---