Toshkent irrigatsiya va qishloq xo'jaligini mexanizatsiyalash muhandislari instituti 1 Loyihalar «O’zbek adabiyoti tarixi»

Jahon  Otin Uvaysiy
Jahon  Otin Uvaysiy  XVIII asrning oxiri  XIX asrning birinchi yarmida yaShab ijod  etgan  maShhur o`zbek
Shoirasi. 
Jahon  Otin  qadimiy  madaniyat  markazlaridan bo`lgan Marg`ilon Shahrining Childuxtaron  mahallasida
taxminan 1780-yilda dunYoga kelgan. U o`z davrining ma`rifatli  oilasidan bo`lib, uning otasi She`rlar

---

TOSHKENT IRRIGATSIYA VA QISHLOQ XO'JALIGINI MEXANIZATSIYALASH MUHANDISLARI INSTITUTI
39
Yozgan,  onasi  Chinni  bibi    maktabdorlik  qilgan.  Akasi    Oxunjon  Hofiz  ham  taniqli  madaniyat    va  san`at  
homiylaridan edi. Uvaysiy oilada tahsil olib, savod chiqaradi. Keyinchalik uni marg`ilonlik  kosib Xojixonga 
uzatadilar.  Lekin  Xojixon  juda  erta  vafot  etadi.  Qizi  QuYoShxon  va  o`g`li  Muhammadxonlarni    o`zi
tarbiyalab voyaga yetkazadi. Maktabdor muallima va Shoira  sifatida nom qozongan Uvaysiy Marg`ilonga 
Umarxon hokim etib tayinlangandan so`ng, saroyga taklif etiladi. U yerda Mohlaroyim bilan taniShadi.
Saroyda She`riyat ilmidan dars berib, bir necha Shogirdlar yetiShtiradi. O`g`li Muhammadxon QaShqar
yuriShiga jo`natilib, qaytib kelmaydi. Qizi QuYoShxon She`riyatga havasmand bo`lib, Xoniy taxallusi bilan
She`rlar Yozadi. Uvaysiy Nodira  vafotidan keyin Marg`ilonga qaytadi. 1850-yilda Shu yerda vafot etadi.
Shoiradan bizgacha katta hajmdagi lirik meros va qator dostonlar yetib kelgan. Ma`lumotlarga qaraganda,
uning butun  haYoti davomida Yozgan lirik asarlari 4 devonni  taShkil  etadi. Shuningdek, Shoira uchta
doston  ham  Yozgan.  Bugungi  kunda  O`zbekiston  Respublikasi  FA  Abu  Rayhon  Beruniy  nomidagi  
SharqShunoslik  instituti  qo`lYozmalar  fondida  1837-raqam    bilan  Uvaysiyning  mukammal  qo`lYozma
devoni saqlanadi.
Shoiraning    “Karbalonoma”  Yoki  “Shahzoda    Hasan”,  “Shahzoda  Husayn  haqida  doston”,  “Voqeoti
Muhammad Alixon” (tugallanmay qolgan) dostonlari  ham Shu devondan o`rin olgan. Devon  tarkibida 269
ta g`azal, 29 ta muxammas, 55 ta musaddas, 1 ta murabba` jamlangan. Hamma asarlari o`zbek tilida
1857-1858-yillarda MuhammadShoh  Yunusxon tomonidan  ko`chirilgan bo`lib, 100 sahifadan iborat. XX
asrning 60-yillarida Shoiraning Marhamat tumanida istiqomat  qiluvchi avlodlari qo`lidan uchta topildi. U
Andijon DPU da saqlanadi. Ulardagi She`rlarning  katta bir qismi 1963-yilda kitobxonlar hukmiga havola
etildi. Shuningdek, adabiYot xrestomatiyasi va to`plamlarida Uvaysiy ijodidan  namunalar kiritilgan bo`lib,
ular ham keng jamoatchilikka Shoira adabiy merosi, adabiy faoliyati haqida tasavvur hosil qiliShda muhim
rol o`ynagan. Uvaysiy She`riyati  bilan qiziqiSh, uni  taShviq  etiSh iShlari ancha vaqtlardan buYon davom
etib  keladi.    Cho`lpon,  Oybek,  V.Zohidov,  V.Abdullayev,  A.Qayumov,  E.Ibrohimova,  T.Jalolov,
M.Qodirovlarning  amalga  oShirgan  tadqiqotlarida    Uvaysiyning  o`zbek  adabiYoti    tarixida  o`ziga  xos
bo`lgan o`rni belgilab berilgan.
Uvaysiy lirikasi  klassik  adabiYotidagi  bir qancha She`riy janrlar birligidan iborat. Ular orasida g`azal,
ilhom bilan  yaratilgan muxammaslar, musaddaslar, masnaviylar, fardlar, chistonlar bor. Tuyuq turkiy
She`riyatning qadimiy  janrlaridan  biri. Bu janrda  ijod qiliShning o`ziga xos zavqli tomonlari bor. U Shoirga
ShakldoSh  so`zlar,  ya`ni    tajnis  vositasida    jozibador    mazmunlar  kaShf  etiSh  imkoniyatini  ochadi.
Uvaysiyning tuyuqlari uning bu sohada ham e`tiborli natijalarga  eriSha olganligidan  dalolat beradi. U
tuyuqlardan birida Yozadi:
                   Majnuni  devonlarg`a tuz kerak
                   Laylisi bo`lsa musaffo tuz kerak.
                   So`zlagil ey Yor, vasf aylay so`zing,
Jo`ShiShi nazmimg`a  bo`ldi tuz kerak.
 
Bu tuyuq She`r va iShq to`g`risida. “Tuz” so`zi 3 o`rinda 3 xil  ma`noda qo`llangan.
1) Tuz-daSht, sahro. U “Majnuni devonlarning  makonini mayin
      qiladi”.
Tuz-to`g`rilik. Gap oShiqlikning boSh mezoni-to`g`rilik xususida;
Tuz-mantiq-ma`no. Lirik qahramon  aytmoqchiki: -ey Yor so`zlagil, men  so`zlaringni vasf etay. Chunki
nazmining jo`Sh  uruShiga mazmun kerak.
IShqing  bilsang, ko`ngilda saqlanur,

---