Toshkent irrigatsiya va qishloq xo'jaligini mexanizatsiyalash muhandislari instituti 1 Loyihalar «O’zbek adabiyoti tarixi»

Abdulla Avloniy (1878-1934)
Inson bolalari eng eski zamonlarda yirtqich hayvonlardan o‘zlarini saqlamoq uchun tog‘ teShuklarida, g‘or
(mog‘ora)larda yaShagan vaqtlarida tinch Yotmaganlar, jim turmaganlar.
Sekin-sekin tog‘ teShuklaridan boShlarini chiqarib, tabiatning yasagan va o‘sdirgan, vujudga chiqargan

---

TOSHKENT IRRIGATSIYA VA QISHLOQ XO'JALIGINI MEXANIZATSIYALASH MUHANDISLARI INSTITUTI
67
jonliq va jonsiz narsalarini sinchiklab tekShirib qaray boShlaganlar. Ko‘ngillariga YoqiShgan, ko‘zlariga
yaxShi  ko‘rungan  hayvon  va  boShqa  narsalarning  rasm,  haykallarin  (gavdalarin  -  A.  A.)  qanday
qiyinchiliqlar bilan bo‘lsa-da, toShlarga, toShlardan va temirlardan cho‘kichlar yasab, suratlarini, rasmlarini
o‘yganlar. Kelgusi uchun Yodgor qoldirganlar.
Masalan, iki kiyik bir-biri bilan suziShib turganligi Yoxud bir tog‘ takasining semirub ko‘grab yurganligi Yoki
bir  tog‘  buqasining  baqirub,  hayqirub,  dumini  xoda  qilub,  ozod  va  sarsin  yurganligi  Yoki  yirtqich
hayvonlarning  boShqa  hayvonlarga  qilib  turgan  zo‘rliq  va  yirtqichliqlarin  ko‘rganlarda,  mutaassir
bo‘lganlar. Mana bu dillaridagi ta’sir va hissiYotni to‘xtata olmaganlar va Shu hissiYot to‘lqunini o‘zlaridan
so‘ng qoladirgan bolalariga anglamoq niyati bilan ming maShaqqatlar bilan toShlarga o‘yib qoldirg‘onlar.
Mana bu gavda (haykallar - A. A.) lar bizlarga iShlangan (Yodgor — A. A.) eskartmalardir.
Bargi daraxton sabz dar nazari huShYor,
Har varaqaSh tabiati ro‘zgor —
Mana  bu  dunYo  yuzida  inson  bolalarining  sanoe  nafisaga  qo‘ygan  birinchi  odim  (qadam  —  A.  A.)lari
hisoblanadir.  Olar  Shuning  bilan  to‘xtab  qoldilarmi?
- Yo‘q!
Yana Shul tekShiriSh, sinchiklaShdiriShlarinda davom qildilar. Hayvonlarni tekShiruvdan so‘ng quShlarni
suriShdiriShga  o‘tdilar.  Bahor  mavsumlarida  chechaklarning  hajrida  mast  bo‘lib  sayragan  quShlarning
Yoqimli tovuSh (sado — A. A.)lari huShlariga o‘tirdi-da, onlar ham ixtiYorsiz raviShda Shu quShlarga
tovuShlarin o‘xShatmoq, go‘Yo quSh kabi sayramoqchi bo‘ldilar.
«Sayra bulbul, sayra, chinorni Shoxi sinsun,
Yor ayrilaman dedi ayrilib ko‘ngli tinsun» —
deyub ular ham nag‘ma aShula qila boShladilar. Mana bu davrni sanoe nafisaning adabiYot davri deyilur.
Lekin avvalgi san’atlariga qaraganda so‘nggi san’atlari avvalidan muhimroq va yaxShiroq bo‘lib, mutaassir
bo‘lmoq har kimga nasib bo‘lmas edi.
Uzoq yerlarda yaShovchi o‘rtoqlari kelub ko‘rmoqlari lozim kelardi. Ammo bul ikinchi iShlab chiqargan
san’atlarin Shundog‘ qulayligi bor edikim, tildan-tilga, og‘izdan-og‘izga, eldan-elga ko‘chub yurardi.
Shundog‘ qilib Shodlik kunlarin Shodlik qo‘Shiqlari bilan tasvir qilsalar, g‘amlik kunlarin qayg‘uliq aShulalari
bilan izhor qilar edilar:
«Bulbulim uchdi qo‘lumdan qayda mehmondir bukun,
Bulbulimni Yo‘qotib, ko‘nglim pariShondir bukun».
Go‘zallaridan, mahbubalaridan, borlaridan ajralganliklarin boShqa o‘rtoqlariga ham ma’lum qilar edilar.
Bora-bora Shunga ham qanoat qilmadilar.
Daraxtlarning Shoxlariga ilinib qolg‘on hayvonlarning ichaklarin havoning ta’siri bilan qurib, Shamolning
ta’siri bilan «ting‘ir-ting‘ir» qilgan tovuShi (sadosi — A. A.) ko‘ngullariga o‘turdi, xuSh keldi.
O‘zlarining aShula va qo‘Shiqlariga jo‘r-jo‘ravoz qilmoq uchun hayvon ichaklaridan «tor» yasab musiqiy
asboblarin yuzaga chiqardilar. Bu san’atlari avvalgilariga qaraganda eng nafis, eng muhim, eng ruhlik bir
san’at bo‘lib chikdi.
Lekin onlar bu san’atlarni tekShiruv va qayg‘iruv orqasida chiqordilar-da, bizlarga Yodgor o‘laroq qoldirib,
o‘zlari ko‘zdan nihon o‘ldilar.