Тошкент кимё-технология институти

3.Xomashyo va maxsulotning fizik-kimyoviy xususiyatlari.

Natriy xlorid, osh tuzi, NaCl — xlorid kislotaning natriyli tuzi. Kub panjarali kristallardan iborat rangsiz modda. Suyuqlanish temperaturasi 801°, qaynash temperaturasi 1413°, zichligi 2,161 g/sm3. Suvda yaxshi eriydi. NaOH, HC₁, MgCl₂, SaS12 va boshqa ishtirokida Natriy xloridning suvda eruvchanligi juda kamayadi. Toza Natriy xloridning gigroskopikligi oz, ammo aralashmalar (Masalan, magniy tuzlari) ishtirokida uning gifoskopikligi juda ortadi. Tabiatda galit (tosh tuz) holida, dengiz va shoʻr koʻl suvlari tarkibida boʻladi. Oziq-ovqat va boshqa sanoat sohalarida, qishloq xoʻjaligida, roʻzgʻorda koʻplab ishlatiladi. Undan oʻyuvchi natriy, xlor, soda, natriy sulfat olishda foydalaniladi.Natriy xlorid (NaCl) ( osh tuzi ) eng qadimgi xushbo’ylashtiruvchi va konservalovchi vosita hisoblanadi.
Osh tuzi – kub panjarali kristallardan iborat rangsiz modda. Suyuqlanish temperaturasi 801°C, qaynash temperaturasi 1413°C, zichligi 2,161 g/sm³. Suvda yaxshi eriydi. NaOH, HCl, MgCl₂, CaCl₂ va boshqa moddalar ishtirokida natriy xloridning suvda eruvchanligi juda kamayadi. Toza natriy xloridning gigroskopikligi oz, ammo aralashmalar (masalan, magniy tuzlari) ishtirokida uning gigrosko’pligi juda ortadi. Tabiatda galit (tosh tuzi) holida, dengiz va shoʻr koʻl suvlari tarkibida boʻladi. Oziq-ovqat va boshqa sanoat sohalarida, qishloq xoʻjaligida, roʻzgʻorda koʻplab ishlatiladi. Undan oʻyuvchi natriy, xlor, soda, natriy sulfat olishda foydalaniladi. Osh tuzining tabiiy kristalli mineral shaklidagi tuz tosh tuzi yoki galit deb ataladi. Tuz dengiz suvida juda koʻp miqdorda mavjud. Ochiq okeanda 1 litr dengiz suviga 35 g (1.2 oz) ga yaqin qattiq moddalar toʻgʻri keladi, shoʻrligi 3,5 %. Tuz eng qadimgi va eng keng tarqalgan oziq-ovqat ziravorlaridan biri boʻlib, tuzlash oziq-ovqat mahsulotlarini saqlashning muhim usuli hisoblanadi. Tuz tuz konlaridan qayta ishlanadi va dengiz suvi (dengiz tuzi) va minerallarga boy buloq suvlari sayoz hovuzlarda bugʻlanadi. Uning asosiy sanoat mahsulotlari kaustik soda va xlordir; Tuz koʻplab sanoat jarayonlarida, shu jumladan polivinilxlorid, plastmassa, qogʻoz xamiri va boshqa koʻplab mahsulotlarni ishlab chiqarishda qoʻllaniladi. Dunyoda yillik 200 million tonna tuz ishlab chiqarishning taxminan 6 % inson isteʼmoli uchun ishlatiladi. Boshqa maqsadlarga suvni tozalash jarayonlari, avtomobil yoʻllarini muzdan tushirish va qishloq xoʻjaligida foydalanish kiradi. Ovqatlanish mumkin boʻlgan tuz dengiz tuzi va osh tuzi kabi shakllarda sotiladi, ularda odatda yopishishiga qarshi vosita mavjud va yod tanqisligining oldini olish uchun yodlangan boʻlishi mumkin. Ovqat pishirishda va dasturxonda qoʻllanilishi bilan bir qatorda, tuz koʻplab qayta ishlangan oziq-ovqat mahsulotlarida mavjud. Natriy elektrolit va osmotik eritma sifatida inson salomatligi uchun muhim oziq moddadir. Tuzni haddan tashqari isteʼmol qilish bolalar va kattalarda yurak-qon tomir kasalliklari, masalan, gipertenziya xavfini oshirishi mumkin. Tuzning bunday sogʻliqqa taʼsiri uzoq vaqtdan beri oʻrganilgan. Shunga koʻra, koʻplab jahon sogʻliqni saqlash assotsiatsiyalari va rivojlangan mamlakatlardagi ekspertlar mashhur shoʻr ovqatlar isteʼmolini kamaytirishni tavsiya qiladilar. Jahon sogʻliqni saqlash tashkiloti kattalarga natriyni 2000 mgdan kam isteʼmol qilishni tavsiya qiladi, kuniga 5 gramm tuzga teng. Sof holda rangsiz va tiniq, lekin koʻpincha gil, organik moddalar, temir oksidlari va boshqa bilan aralashmasi kulrang, jigarrang, qizil, pushti. Shisha kabi yaltiroq. Qattiqligi 2—2,5; zichligi 2,1—2,3 g/sm³. Suvda oson eriydi; 2) choʻkindi togʻ jinsi, asosan (99%), galitdan iborat. Ushbu tuz, ayniqsa, shoʻr koʻllar tubida koʻp. Oʻrta Osiyoda yirik konlari bor. U xalq xoʻjaligida keng ishlatiladi. Tozalangan tuz oziq-ovqat mahsuloti sifatida, konservalashda, muzlatish ishlarida, kimyo sanoatida soda, xlor, xlorid kislota va natriyning qator tuzlarini olishda, anilin va lakboʻyoq, oʻrmon kimyosi, toʻqimachilik, farmatsevtika, metallurgiya, teri, neft sanoatlarida, plastmassalar ishlab chiqarish. da, yirik tiniq kristallari optik asboblar tayyorlashda qoʻllanadi.
Soda olish jarayonlarida osh tuzi yer ostidagi konlardan eritib olinadi. Eritishdagi namakob harorati 15˚C. Bunday haroratda 1 litr namakobdagi osh tuzining miqdori 317 g. Osh tuzining toʼyingan eritmalarini olish qiyin, chunki toʼyinishga yaqin eritmalarda osh tuzining eruvchanlik koʼrsatgichi keskin tushib ketadi. 1 tonna soda ishlab chiqarish uchun – 1,55 t osh tuzi yoki 5 m3 namakob sarflanadi.
Ammiak - Ammiak “NH3” kimyoviy formulali gaz bo’lib, oʻtkir hidli, rangsiz, zaharli gaz, qaynash temperaturasi 33,35°C, suyuqlanish temperaturasi – 77,7°C. 1 litr ammiakning ogʻirligi 0,7713 g, suvda yaxshi eriydi. Ammiakning suvdagi eritmasi kuchsiz asos. U tabiatda sof holda nihoyatda oz miqdorda uchraydi, azotli organic moddalarning parchalanishidan hosil boʻlib turadi. U azotning vodorod bilan hosil qilgan eng oddiy birikmasi. Bu azot va vodorodning eng sodda barqaror birikmasi. Uning tarkibida -3 azot va karbamid kabi organik moddalar bo’lgan oqsillar mavjud. Ushbu moddalar bakteriyalar ta’sirida parchalanib, ammiak hosil qiladi. Uning qaynash harorati -330C, -780C muzlaydi. U xona haroratida gazsimon shaklda bo’ladi. U rangsiz, o’tkir, korroziv va zaharli hisoblanadi. Uning notinchlik xususiyati beruvchi, yoqimsiz hidi bor. U past haroratlarda va ba’zi muhitlarda yonishi yoki portlashi mumkin. U asoslarga kiradi, boshqacha qilib aytganda, uning tarkibidagi kislota va asos og’irligi oddiy tuz bilan taqqoslaganda past va asos nisbati yuqori. Molekula shakli uchburchak piramidadir, chunki u bog’lanmagan juft elektronga ega. Ammiak molekulasi qutbli; ya’ni turli xil atomlar o’rtasida bog’lanishlar hosil qilishi mumkin. Ammiak kovalent bogʻlanish birikmadir. Shu sababli u suvda yuqori darajada eruvchanlikka ega. U deyarli barcha oraliq elementlari bilan murakkab birikmalar (aminlar) hosil qiladi. Gazli aminlar o’ziga xos ammiak hidini chiqaradi. Shu sababli baliq, siydik, chirigan go’sht hidlari, xuddi ammiak kabi bo’ladi. Otxona va iflos hojatxonalarning o’tkir hidi ham ammiak bilan bog’liq. Kanalizatsiya suvlari ammiakning muhim manbai hisoblanadi. Parchalanadigan o’simlik qoldiqlari va o’lik hayvonlar ammiak tuzi va gazlarni hosil qiladi. Ammiak o’simlik va hayvon oqsillarining parchalanishi natijasida havoga tarqaladi. Ammiakning suvda eruvchanligi oson va cheksizdir. Bir litr suvda 1300 litr ammiak eritilishi mumkin. 700 litr ammiak 20 0C da eriydi. Uning suvdagi eritmasi tarkibida 0 0C da 47% ammiak, 20 0C da 34%, 500C da 18% ammiak bor. Suyuq ammiak suv kabi erituvchi xususiyatlarga ega. Suvda eritilganda u samarali kimyoviy xususiyatlarga ega bo’ladi va boshqa kimyoviy moddalar bilan osonlikcha reaksiyaga kirishadi. Bozorda ammiak sifatida sotiladigan mahsulotlarning aksariyati gidroksidi eritma yoki ammiakning suvli eritmasi bo’lgan ammoniy gidroksiddir. U ba’zi moddalar ishlab chiqarishda katalizator vazifasini bajaradi. Sof ammiak 99,9 foiz toza boʻladi. Soda ishlab chiqarishda 1tonna sodaga – 10-13 kg 25,5% li NH3 eritma to’g’ri keladi. Dastlab ammiak distillyasiya sexi yordamida sirkulyasiya qilinadi. Jarayonda koksokimyo zavodlari gazidan ((NH4)2S) foydalaniladi.
Ammiakning ishlatilish sohalari. Ammiak asosan, o’g’it ishlab chiqarishda va o’g’it sifatida ishlatiladi. Bu azotli o’g’it va nitrat kislota ishlab chiqarishda boshlang’ich materialdir. Suyuq ammiak to’g’ridan-to’g’ri tuproqqa quyilishi mumkin. Ammoniy nitrat va ammoniy fosfat kabi tuzlardan ham o’g’it sifatida foydalanish mumkin. Nitrat kislota ammiak oksidlanishidan, o’g’itlarning xom ashyosidan olinadi. Ammiakli selitra va ammoniy sulfat muhim azotli o’g’itlardir. Ammiak ko’plab kimyoviy moddalarni olish uchun ishlatiladi. Bu o’g’itlar, bo’yoqlar, parfyumeriya va dorilar kabi mahsulotlarni sintez qilishning birinchi bosqichidir. Ammiak tozalangan neft tarkibidagi kislota tarkibidagi yon mahsulotlarni zararsizlantirish va plastik ishlab chiqarishda koagulyatsiyani oldini olishda muhim rol o’ynaydi. Harbiy maqsadlarda ham ishlatilishi mumkin bo’lgan ammiakli selitra yuqori gigroskopik xususiyatga ega. Boshqa tomondan, ammoniy fosfat, pishirish kukunlaridan tortib, 3 xil shaklga ega bo’lgan o’tga chidamli qog’ozlarga qadar ko’plab sohalarda qo’llaniladi. Kumush va matolardagi yog’li dog’larni tozalash uchun ishlatiladi. ammiak bir necha tomchi stakan suvga aralashtirilganda mastlikni bostirishi mumkin. Uning asosiy mahsulotlari quyidagilar; bo’yoqlar, plastmassalar, neylon, tozalovchi mahsulotlar, portlovchi moddalar, sovutadigan suyuqliklar (konditsionerlar kabi), sintetik tolalar, paxta va ipakni tozalash, bakelit va sintetik qatronlar ishlab chiqarish, soda, portlovchi moddalar, sintetik tola, dori sintezi.
Suv — keng ishlatiladigan modda. Suv kislorod, vodorod, ishqor, nitrat kislota, spirt, aldegid, soʻndirilgan ohak va boshqa koʻpgina kimyoviy mahsulotlar ishlab chiqarishda ishtirok etadigan kimyoviy reagentdir. Suv bogʻlovchi materiallar uchun zarur komponent. Qaynatish, eritish, suyultirish, kristallash uchun texnologik komponent sifatida koʻpgina ishlab chiqarish. jarayonlarida ishlatiladi. Texnikada elektr va issikdik eltuvchi, bugʻ mashinalarida ish jismi, bosim uzatuvchi sifatida qoʻllanadi. Organizmdagi suv barcha oʻsimliklar, tirik organizmlar va mikroorganizmlarda moddalar almashinuvi uchun zarur asosiy vosita, shuningdek, bir qancha kimyoviy fermentativ reaksiyalarning substrati hisoblanadi. Fotosintez jarayonida suv karbonat angidrid bilan birgalikda organik moddalar hosil boʻlishida qatnashadi va shu bilan birga Yerda tirik organizmlar hosil boʻlishi vositasi hisoblanadi. Suv toʻqimalar faoliyatini, oziq moddalar va almashinuv mahsulotlari (qon, limfa, oʻsimliklar sharbati) ning singishini, fizik termoregulyasiyani va hayot faoliyatiga tegishli boshqa jarayonlarni taʼminlaydi. Organizmlarda juda kup miqdorda suv boʻladi. Odam tanasidagi barcha suyuklik va toʻqimalar tarkibida massasiga nisbatan 65 % chamasida suv boʻladi. Odam ochlikka bir oydan ortiqroq chidashi mumkin, lekin suv sizlikka bir necha kundan ortiq chiday olmaydi. Suvda organizmning yashashi uchun zarur boʻlgan organik va anorganik moddalar eriydi. Odamning suvga boʻlgan fiziologik ehtiyoji, iqlim sharoitiga qarab, sutkasiga 3—6 l ni tashkil etadi. Sanitariya va xoʻjalik, roʻzgʻor ehtiyojlari uchun kup miqdorda suv talab kilinadi. Suv markazlashgan sistemadan yetarli miqdorda berilgan takdirdagina yuvindi va chiqindilarni suv kanalizatsiyasi yordamida okizib yuborish mumkin. Aholi yashaydigan joylarning sanitariya madaniyati suv bilan taʼminlanish darajasiga qarab belgilanadi (kishi boshiga sutkasiga l hisobida). Aholining sogʻligʻi va sanitariya yashash sharoitlariga bevosita yoki bil vosita salbiy taʼsir etishi xavfining oldini olishda suvdagi kimyoviy moddalarning eng katta belgilangan miqdorda boʻlishi, ilmiy asoslangan gigiyena normativlari muhim ahamiyatga ega.