Toshkent moliya instituti «bank ishi» kafedrasi

Pulning moxiyati

Biz kunlik nutkimizda ishlatadigan ”Pul” so’zining mazmuni iqtisodchilar uchun aloxida moxiyatga ega xisoblanadi. Yuzaga kelishi mumkin bulgan chalkashlikdan kochish maksadida, odatiy foydalanishdan farkli ravishda iqtisodchilar tomonidan “Pul” suzini kay tarika ishlatilishini aniklashtirib olishimiz lozim.

Iqtisodchilar pul (yoki pul massasi) ni cheksiz ravishda tovar va xizmatlarni ayirboshlashda, shuningdek karz majburiyatlarini sundirishda qo’llaniladigan umumkabul kilingan to’lov vositasi sifatida belgilashadi. Dollar banknotalari va veksellardan tashkil topgan nakd pullar to’laligicha ushbu karashga mos keladi va pullarning bir turi xisoblanadi. Ko’plab odamlar pul xakida gapirishganda, nakd pullarni nazarda tutishadi. (kogoz pullar va tangalar).Agarda, masalan, kimdir sizning oldingizga kelib, shunday desa “ Pulingiz yoki xayotingiz” , “Pul” deganda aynan nimani nazarda tutdingiz? ” deyishdan tiyilgan xolda siz tezda barcha pullaringizni unga tutasiz.

Iqtisodchilar pulning moxiyatini fakatgina nakd pullar bilan cheklanishini juda xam tor deb xisoblashadi. Cheklar xarid uchun tulov vositasi sifatida ishlatilganligi bois, chek depozitlari xam pul urnida kuriladi. Ammo pulning moxiyatini yanada kengrok aniklash zarur: xattoki amaliyotda jamgarma depozitlar nakd pullar va chek depozitlarga tezda aylanganligi bois pulning urnida ishlatilishi mumkin. Shunday kilib, iqtisodchilar pul yoki pul massasining umumiy va anik tushunchasiga ega emaslar.

“Pul” so’zi tez-tez “boylik” so’zi bilan sinonim sifatida ishlatilishi, tushunchaning moxiyatini yanada murakkablashtiradi. Odamlar tomonidan “Joe juda xam boy – uning juda ko’p puli bor”so’zining aytilishi, nafakat uning nakd puli va bankdagi depozitida ko’p mablag borligini, balki aksiyalari, obligatsiyalari, turtta mashinasi, uchta uyi va yaxtasi borligini bildiradi. O’z navbatida, nakd pullar “pul” so’zining tor ma’nosini anglatsada, ushbu so’zning “boylik” ma’nosida ishlatilishi juda xam keng ma’nosini bildiradi. Iqtisodchilar pullarni (nakd ko’rinishida,talab kilib olinguncha depozitlar va boshkalar) sotib olish uchun ishlatiladigan va boylik – jamgarilgan mulkning kiymati sifatida farklashadi.

Boylik o’z ichiga nafakat pullarni, balki boshka aktivlar ko’rinishidagi obligatsiyalar, oddiy aksiyalar, san’at asarlari, er, mebel, avtomobil va uyni o’z ichiga oladi.

“Sheyla – juda xam zo’r qiz, unda juda xam ajoyib ish bor va ko’p pul ishlab topadi” kabi misolda iqtisodchilar tomonidan “daromad”sifatida olingan ko’rsatkich, odamlar tomonidan “pul” sifatida tavsiflanadi. Ammo daromad bir vakt birligida mablaglar okimini bildiradi. Aksincha, pul bu –ayni vakt xolatiga ma’lum bir summani ifodalovchi zaxira xisoblanadi. Agar sizga kimdir uning daromadi 1000 doll. ni tashkil qilganini ma’lum kilsa, kaysi davr oralig’ida (yilda, oyda, kunda) ishlab topilganligi to’g’risida ma’lumotga ega bo’lmasdan, siz ushbu daromad kam yoki ko’p ekanligini ayta olmaysiz. Kimdir sizga o’zining cho’ntagida 1000 AQSh dollari borligini ma’lum kilsa, siz ushbu summaning kam yoki ko’pligi to’g’risida aniq tasavvurga ega bo’lasiz.

Eslab o’tish joizki, ushbu kitob cheklovlarsiz tovarlar va xizmatlarni ayirboshlashda qo’llaniladigan pulning umumkabul kilingan to’lov vositasi,shuningdek, daromad hamda boylikdan tashqari qarz majburiyatlarini so’ndirish vositasi sifatida o’rganishga bag’ishlangandir³.

Pul qanday shaklda bo‘lishidan qat’i nazar, pul bo‘lib qola­veradi. Yuqoridagilarga asoslangan holda pulning mohiyatini quyi­dagicha ta’riflashimiz mumkin.Pul — bu maxsus tovar, umumiy ekvivalent bo‘lib, abstrakt mehnat xarajatlarini o‘zida aks ettiradi va tovar xo‘jaligidagi ijtimoiy ishlab chiqarish munosabatlarini ifodalaydi. Bu ta’rif pulning barcha xususiyatlarini o‘zida to‘liq ifodalaydi, deb aytishimiz mumkin. Bular: