Toshkent moliya instituti d. Tojiboeva iqtisodiyot

Xulosa 
 
 *Bozor iqtisodiyotining afzalligi barcha mamlakatlarni bozor iqtisodiyotini tanlashga olib 
keldi va unga o’tishni umumiqtisodiy jarayonga aylantirdi. Bozor iqtisodiyotiga o’tish murakkab 
jarayon. Bozor iqtisodiyotiga o’tishning barcha mamlakatlar uchun umumiy jihatlari bo’lishi 
bilan birga har bir mamlakatning o’ziga xos xususiyatlaridan kelib chikib, o’ziga xos o’tish yo’li 
bor.  
 *Bozor iqtisodiyotiga o’tayotgan mamlakatlarga xos bo’lgan ayrim jihatlarni umumiy 
ekanligi ni hisobga olib, ularni 3 guruhga bo’linadi:  
1. Rivojlangan mamlakatlar yo’li. yoki klassik yo’l.  
2. Mustamlakachilikdan ozod bo’lgan, rivojlanayotgan yosh mamlakatlar yo’li.  
3. Sobiq sotsialistik mamlakatlar yoki rejali iqtisodiyotdan bozor iqtisodiyotiga o’tish 
yo’li.  
 *Klassik yo’l evolyutsion yo’l bo’lib, aralash iqtisodiyotga transformatsiyalashuvni aks 
ettirsa, rivojlanayotgan mamlakatlar mustamlakachilikdan qutilib, qoloq an’anaviy 
iqtisodiyotdan bozor iqtisodiyotiga o’tishdir. Uchinchi yo’l bozor iqtisodiyotiyo’lidan 
borayotgan mamlakatlarni revolyutsiya(inqilob) tufayli bu yo’ldan to’xtatib, bozor 
munosabatlarini cheklashdan bozor iqtisodiyotiga qaytish yo’li.  
 *Shu bilan birga bozor iqtisodiyotiga o’tishning har bir mamlakat uchun o’ziga xos 
tomonlari borki, ular shu mamlakatga tegishli xususiyatlardan kelib chiqadi va mamlakatning 
bozor iqtisodiyotiga o’tishida hisobga olinishi zarur. Mamlakatimiz bozor iqtisodiyotiga o’tar 
ekan, yurtimizning o’ziga xos xususiyatlari «O’zbek modeli»da o’z aksini topgan.  
 
ASOSIY TAYaNCh TUShUNChALARI 
 1. Uklad 2. Ijtimoiy – iqtisodiy uklad 
 3. Ko’p ukladli iqtisodiyot 4. Tamoyil 
 5. Kontseptsiya 6. Iqtisodiy isloxotlar.  
 7. o’tish davri  
 8. O’zbekistonning bozor iqtisodiyotiga o’tish kontseptsiyasi 
 
a) mamlakatning iqtisodiy sektorida ishlab chiqarish omillariga mulkchilikning biron – 
bir shakli, tartibga solish mexanizmiga muvofiq vujudga kelgan iqtisodiy munosabatlar xo’jalik 
yuritish shakli.  
b) Faoliyat uchun asos qilib olinadigan qonun – qoida, nuqtai nazar qarashlar 
v) kishining xayot kechirishi, xo’jalik yuritish printsipida o’rnatilgan yoki joriy 
qilinadigan tartib.  
g) Turli mulk shakillari va xar xil xo’jalik turlari yaxlitligidan tashkil topgan iqtisodiyot. 
d) Iqtisodiyotda o’tkazilgan, amalga oshirilgan tub o’zgartirishlar  
e) Qarashlar, fikr yuritish, dunyoni anglash usuli.  

 
 
yo) Markaziy rejalashtiriladigan ma’muriy – buyruqbozlikka asoslangan totalitar iqtisodiy 
tizimdan bozor iqtisodiyotiga o’tishning qonun – qoidalari va uning O’zbekistondagi o’ziga xos 
xususiyatlariga  
oid ilmiy qarashlar majmui.  
j) Ma’muriy buyruqbozlik tizimi o’rniga bozor iqtisodiyotiga xos mexanizmni 
shakllantirish uchun zarur vaqt yoki postsotsializm, postkommunizmning bozor iqtisodiyotiga 
transformatsiyasi davri. 
  
Takrorlash va munozara uchun savollar 
 
 1. Bozor iqtisodiyotiga o’tish nima sababdan umumiqtisodiy jarayonga aylanadi? 
 2. Bozor iqtisodiyotiga o’tishning o’ziga xos yo’li qanday omillarga bog’liq. Turli 
modellarning umumiy tomoni-chi? 
 3. Bozor iqtisodiyotiga o’tish uchun islohotlar o’tkazishning ikki yo’li qanday farqlanadi? 
 4. Jahon iqtisodiyoti taraqqiyoti tarixiga kirgan qanday modellarni bilasiz? 
 5. Bozor iqtisodiyotiga o’tishda e’tiborga olish zarur bo’lgan O’zbekis-tonning qanday 
o’ziga xos xususiyatlari bor? 
 6. O’zbekistonning bozor iqtisodiyotiga o’tish kontseptsiyasining bosh-qa modellaridan 
farqini ko’rsating? 
 7. Bozor iqtisodiyotiga o’tishning birinchi bosqichi yakunlari va ikkinchi bosqichda 
amalga oshirilayotgan iqtisodiyotni erkinlashtirish va islohotlarni chuqurlashtirish jarayonini 
izohlang. 
 
Masala va mashqlar 
 
Quyidagilarni o’qing, diqqat qiling: bu o’zgarishlar iqtisodiy islohotlarning qaysi 
sohalariga xos. 
 
1.  Mahalladagi sartaroshxona, do’koncha, poyafzal tuzatish ustaxonasi 
xususiylashtirildi. 
2.  Moliya Vazirligi va Markaziy bankning tizumi va vazifalari o’zgartirildi. 
3.  Kiyim – kechaklarga qat’iy narx belgilash bekor qilindi. 
4.  Yilni zarar bilan yakunlagan “Besh buloq” shirkati asosida fermer xo’jaliklari tashkil 
etildi.  
5.  Respublikamizda 1995 yilga kelib shaxsiy tomorqa uchun ajratilgan er 700 ming 
gektarga etdi.  
6.  Respublika tovar, xom ashyo birjasi tashkil etildi. 
7.  Xom ashyo narxlarini davlat tomonidan tartibga solish to’xtatildi. 
8.  Toshkent to’qimachilik kombinati aktsionerlik jamiyatiga aylantirildi. 
9.  Respublika fond birjasi tashkil etildi. 
10.  Uy – joy fondi xususiylashtirildi. 
11.  Bojxona tarmoqlari ishlab chiqildi. 
12.  Ruxsatnoma asosida chetga chiqariladigan maxsulot turlari 1994 yilning o’zidayoq 74 
tadan 11 taga kamaytirildi. 
13.  Ish xaqi va pensiyalarning eng kam miqdori bir necha marta oshirildi. 
14.  2000 yili O’zbekiston Respublikasi monopoliyadan chiqarish va raqobatni 
rivojlantirish davlat qo’mitasi tashkil qilindi. 
15.  Respublikamizda non va non maxsulotlariga dotatsiyalar saqlab qolindi. 
16.  Valyuta birjasi tashkil etildi. 
17.  O’zbekiston 1994 yili “Tarmoqlar va savdo” bosh bitimi (GATT)da kuzatuvchi 
maqomini oldi 
18.  Ayollarga 54 yoshdan pensiyaga chiqish joriy qilindi. 

 
 
19.  Respublika ko’chmas mulk birjasi tashkil etildi. 
T/H 
 1.Bozor iqtisodiyotiga o’tishning klassik modelining o’zi 3 guruhga bo’linib, uning 
mezonlari qilib: 
a) davlat dasturlarining maqsadi;  
b) iqtisodiyotni tartibgasolish usullari;  
v) iqtisodiyotda davlat sektorining ulushi; 
g) ish xaqidagi farqlar olingan;  
2.Sotsial bozor iqtisodiyoti modeli guruxiga kiruvchi mamlakatlarda mulkda davlat ulushi 
nisbatan pastligi jamiyatning tabaqalanishini kuchayishi;  
3.Aralash yoki erkin bozor iqtisodiyoti modeli davlat tadbirkorlikni rivojlantirishga 
aloxida axamiyat berishi; iqtisodiyotda davlat mulki xissasining kamligi, ish xaqi farqi kattaligi 
va axolii tabaqalanishi kuchliligi bilan ajralib turadi.  
4.Korporativ iqtisodiyot modeli davlatning yirik biznesmanfaatini ximoya qilish, asosiy 
ustuvor tarmoqlarni aniqlab, ularning rivojlanishiga yordam berishi, davlat mulki xissasi pastligi 
ish xaqidagi farq katta emasligi bilan xarakterlanadi 
5.Bozor iqtisodiyotiga o’tishning tarixiynuqtai nazardan iqtisodchilar ikki guruxga 
bo’ladilar: 
1) G’arbiyo Evropa va boshqa rivojlangan mamlakatlar yo’li; 
2) Sobiq sotsialistik mamlakatlar yo’li;  
6.Bozor iqtisodiyotiga o’tishning Janubiy Korea modelining boshqa modellardan 
davlatning iqtisodiyotni tartibga soluvchi sa’sirining nixoyatda kuchliligi Bilan ajralib turadi.  
7.Xitoy modeli iqtisodiy qurishni qishloq xo’jaligini islox qilishdan boshlanishi Bilan 
xarakterlanadi.  
8.Bozor iqtisodiyotiga o’tishning o’zbek modeli xam bir tomondan bozor iqtisodiyoti 
modellarining umumiy jixatlariga asoslanadi, shu Bilan birga boshqa mamlakatlardan ajratib 
turuvchi o’ziga xos xususiyatlari bilan ajralib turadi.  
9.O’zbekistonda mulkni davlat tasarrufidan chikarishda boshqa mamlakatlar yo’lidan 
borildi.  
10.Iqtisodiy isloxatlarning ikkinchi bosqichidagi amalga oshirilishi. Shu lozim bo’lgan 
birinchi va extimolni asosiy vazifa davlat mulklarini xususiylashtirish yo’lida boshlangan ishni 
oxiriga etkazishdir.  
 
Testlar 
 
1. O’zbekiston modelining o’ziga xos tomonlari bozor iqtisodiyotiga o’tishning quyidagi 
tomoyillarida o’z aksini topgan. 
a)Iqtisodiyotning mafkuradan xoli, siyosatdan ustivorligi; Davlat – bosh isloxatchi; 
Qonunlar ustivorligi; Bozor iqtisodiyotiga o’tish jarayonida kuchli ijtimoiy siyosati yuritish; 
Bozor iqtisodiyotiga bosqichma – bosqich o’tish. 
b)Iqtisodiyotning mafkuradan xoli siyosatdan ustivorligi; Davlat – bosh isloxatchi; Erkin 
narxlar ustivorligi; Bozor iqtisodiyotiga o’tish jarayonida kuchli ijtimoiy siyosati yuritish; Bozor 
iqtisodiyotiga bosqichma – bosqich o’tish. 
v)Iqtisodni siyosatdan ustivorligi; Davlat – bosh islohotchi; Qonunlar ustivorligi; Bozor 
iqtisodiyotiga o’tish jarayonida erkin narxlar siyosatini yuritish; Bozor iqtisodiyotiga bosqichma 
– bosqich o’tish. 
g)Siyosatning iqtisodiyotdan ustivorligi; Qonunlar ustivorligi; Bozor iqtisodiyotiga o’tish 
jarayonida kuchli ijtimoiy siyosati yuritish; Bozor iqtisodiyotiga bosqichma – bosqich o’tish. 
d)Siyosatning iqtisodiyotdan ustivorligi; Qonunlar qabul qilish ustivorligi; Bozor 
iqtisodiyotiga o’tish jarayonida kuchli ijtimoiy siyosati yuritish; Bozor iqtisodiyotiga bosqichma 
– bosqich o’tish. 

 
 
2. Iqtisodiy faoliyatni ijtimoiy xayotning birlamchi asosi ekanligi qaysi tamoyilda o’z 
aksini topgan ? 
a) Iqtisodni siyosatdan ustivorligi; 
b) Davlat – bosh isloxatchi; 
v) Qonunlar ustivorligi; 
g) Bozor iqtisodiyotiga o’tish jarayonida kuchli ijtimoiy siyosati yuritish; 
d) Bozor iqtisodiyotiga bosqichma – bosqich o’tish. 
3. Nima sababdan O’zbekistonda bozor iqtisodiyotiga o’tish jarayonida aholini ijtimoiy 
himoya qilishga alohida ahamiyat beriladi ? 
a) Ishsiz qolgan axolini daromad bilan ta’minlash maqsadida; 
b) Ko’p bolali oilalarga yordam berish maqsadida; 
v) Axolii turmushi darajasini xaddan tashqari pasayib ketishiga yo’l qo’ymaslik uchun; 
g) Bozor iqtisodiyotiga o’tishda kuchli ijtimoiy siyosat yuritish tamoyilini amalga 
oshirish uchun; 
d) Qariyalarni inflyatsiya oqibatlaridan himoya qilish uchun; 
4. Bozor iqtisodiyotiga o’tishni amalga oshiruvchi bosh islohotchi. 
a) Jamoat tashkilotlari; 
b) Siyosiy partiyalar; 
v) Kasaba uyushmalari; 
g) Davlat 
d) Xotin – qizlar tashkiloti. 
5. Prezidentimiz I.A.Karimov “Besh tamoyilning hammasi ham demokratik va iqtisodiy 
o’zgarishlarni muvoffaqiyatli isloh qilib borishda birday muhim ahamiyatga egadir, shu bilan 
birga … 
a) Iqtisodiyotning siyosatdan ustivorligi; 
b) Davlatning bosh islohotchi bo’lishi; 
v) Iqtisodiyotni mafkuradan batamom holi qilish ustivorligi; 
g) Bozor iqtisodiyotiga o’tish jarayonida kuchli ijtimoiy siyosat yuritishi; 
d) Bozorga bosqichma – bosqich o’tish; 
  tamoyili alohida e’tiborga loyiq. Bu etakchi tamoyillardan biridir. U iqtisodiy 
islohotlarning butun ichki mantiqini rivojlanib borishi va harakatlarni belgilab beradi”, – deb 
ta’kidlaydi. 
6. Bozor iqtisodiyotiga o’tishning birinchi bosqichida ikkita xal qiluvchi vazifani 
birdaniga amalga oshirildi. Birinchisi, ma’muriy buyruqbozlik tizimi oqibatlarini engish; 
tanglikka barxam berish; iqtisodiyotni barqarorlashtirish; ikkinchisi respublikaning o’ziga xos 
sharoit va xususiyatlarini hisobga olgan holda … 
a) Institutsional o’zgarishlarni amalga oshirish; 
b) Bozor munosabatlarining negizlarini shakllantirish; 
v) Agrar islohotlarni amalga oshirish; 
g) Iqtisodiyotda tarkibiy o’zgarishlarni amalga oshirish; 
d) o’tish jarayonining huquqiy asoslarini shakllantirish. 
7. Bozor iqtisodiyotiga o’tishning rivojlangan mamlakatlar yo’li yoki klassik yo’li: 
a) 3 guruxga; 
b) 2 guruxga; 
v) 4 guruxga; 
g) 5 guruxga; 
d) 6 guruxga; bo’linadi. 
8. Bozor iqtisodiyotiga o’tishning klassik yo’li: 
a) sotsial bozor iqtisodiyoti modeli, neoklassik modeli, korporativ iqtisodiyot modeli; 
b) Aralash yoki erkin bozor iqtisodiyoti modeli, korporativ iqtisodiyot modeli; 
v) Sotsial bozor iqtisodiyoti modeli, aralash yoki erkin bozor iqtisodiyoti modeli, 
korporativ iqtisodiyot modeli; 

 
 
g) Sotsial bozor iqtisodiyoti modeli, aralash yoki erkin bozor iqtisodiyoti modeli; 
d) Sotsial bozor iqtisodiyoti modeli, aralash yoki erkin bozor iqtisodiyoti modeli, 
neoklassik modeli. 
Tarqatma materiallardan namunalar:  
1-tarqatma material  
 
Bozor (aralash) iqtisodiyotiga o’tish modelini ishlab chiqishda xisobga olingan 
O’zbekistonning o’ziga xos xususiyatlari. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
O’zbekis-tonning o’ziga xos xususiyatlari 
O’zbekistonning qadimdan taraqqiti evalyutsion tarzda rivojlanishi, Osiyoda 
ishlab chiqarishning an’analari saqlanib qolishi; 
• Dexqonsilik asosan sugoriladigan erlarda olib boriladi; 
• Kup ishlar jamoa bilan xashar yordamida bajarilishi; 
• O’z – o’zini boshqarishning maxala tizimi mavjud; 
• Mayda ishlab chiqarish, mayda savdo – sotiqqa moyillik; 
• Mayda dexqon xo’jaligini yuksak darajada tovar xo’jaligi bo’lishi va banklar.
Qator xususiyatlar bir tomondan, sotsialistik iqtisodiy tizim va ikkinchi tomondan 
sovet imperiyasi tarkibida rivojlanish bilan bogliq.
 
O’ziga xos demografik vaziyat mavjud: 
• Axolining asosiy qismiqishloqlarda yashaydi. Axo-liining tarkibida yoshlar 
ko’p. 
• Axolii milliy urf – odat, an’analarni xurmat qiladi, ular xayot tarziga ko’chli 
ta’sir ko’rsatadi. 
 
O’zbekiston tabiiy resurslarga boy mamlakat.

 
 
2-tarqatma material  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
3-tarqatma material  
MDX mamlakatlarida yalpi ichki  
mahsulot (1991 yilga nisbatan % hisobida)  
 
 YaIM 1991 yilga nisbatan o’sishi 
bo’yicha O’zbekiston MDX  
mamlakatlari orasida etakchilikni 
saqlab kelmoqda.  
Jadval ma’lumotlari asosida yana 
qanday xulosalar chiqarish mumkin? 
 Manba: MDX statistika qo’mitasi 
ma’lumotlari va muallif xisob-kitoblari 
 
 
 
 
4-tarqatma material  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
1999 2000 2001  2002  2003 
O’zbekiston  94,0 98,6 102,7 107,0 111,4
Ozarbayjon  53,3 59,3 65,1  72,0  80,1 
Armaniston  72,5 76,8 84,2  95,0  108,2
Belorusiya 
  84,8 89,7 94,0  98,7  105,4
Gurjiston 
46,7 47,6 49,8  52,5  57,1 
Qozog’iston  71,0 78,0 88,5  97,2  106,1
Qirg’iziston  68,5 72,2 76,1  76,1  81,2 
Moldova 
41,0 42,0 45,0  48,5  51,6 
Rossiya 
64,4 70,8 74,3  77,8  83,3 
Tojikiston 
38,0 41,0 45,0  49,3  54,3 
Ukraina 
44,7 47,4 51,7  54,2  58,8 
 
Bozor iqti-s
odiyoti (a
ra
lash) o’tishi-ning 
o’ziga xos yo’lini tanlashga ta’sir 
ko’rsatuv-c
h
i omil-la
r 
Raqobat kurashga asoslanganligi 
Monopolizm, yakka Џokimlikni inkor etilishi 
Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solinishning  
ma’lum tizimi mavjudligi kabilar.
Daromad topishning cheklanmaganligi 
Tovar va xizmatlarga ------- narx ustunligi 
Bozor iqtisodiyoti (aralash)ning turli – tuman mulkchilikka  
va ularning qonun oldida asoslanganligi 
 
Bozor iqti-s
odiyoti (a
ra
lash) o
‘tishi-ning 
barcha mamla-katlar uchun umumiy 
jixat-lari
 
Tabiiy resurslarning mavjudligi va ularning zaxirasi. 
Ishlab chiqarish resurslari, texnika, texnologiya kapitalining
Jamiyatning ijtimoiy yo‘nalishi. 
Axolining an’analari va urf odatlari. 
Tariziy taraqqiyot darajasi. 
Har bir mamlakatning geografik o‘rni. 

 
 
Javoblar:  
Asosiy tayanch tushunchalar:  
 1v); 2a); 3g); 4b); 5e); 6d); 7j); 8yo);  
 
Masala va mashqlar:  
1,8,10 Mulkiy munosabatlarini isloh qilishga. 
4,5 Agrar isloxotlar 
3,7 Moliya – kredit va narx – navo islohati 
2,6,9,14,16,19 Boshqarish tizimini islox qilish va bozor  
 infrastrukturasini yaratish 
11,12,17 Tashqi iqtisodiy aloqalar islohoti 
13,15,18 Ijtimoiy islohotlar.  
 T/N 
1T; 2N; 3T; ;T; 5N; 6T; 7T; 8T; 9N; 10T;  
 Testlar: 
1a); 2a); 3v); 4g); 5d); 6b); 7a); 8v); 

 
 
 IX BOB. BOZOR VA UNING TUZILISHI 
 
 Bozor iqtisodiyoti sharoitida bozor markaziy rol o’ynaydi. Navbatdagi bob bozor va 
uning tuzilishini tadqiq etishga bag’ishlangan 
 Unda biz bozor deganda o’zi nazariy jihatdan nimani tushunamiz, bozorda kim qaror 
qabul qiladi, bozor qanday tuzilishga ega, nima sababdan bozorning tuzilishi murakkab, unga 
turli jihatdan yondoshiladi. Unda biz doiraviy aylanish modelidan foydalanib, qaror qabul 
qiluvchi sub’ektlarni ajratgan holda o’rganamiz. Bozorni bozor infrastrukturasisiz tasavvur qilib 
bo’lmaydi. Uni hisobga olgan holda bozor infrastrukturasi va uning tarkibini ham ko’rib 
chiqamiz. 
 
1-§. Bozor tushunchasi. Bozorning iqtisodiyot 
uchun ahamiyati 
 
 Hozirgi zamon iqtisodiyoti bu — bozor iqtisodiyotidir. U er yuzidagi turli mamlakatlarda 
har xil darajada, o’ziga xos xususiyatlar bilan rivojlanib bormoqda. 
 Bozor iqtisodiyoti deganda, eng avvalo diqqat-e’tiborimizni qaratadigan tushuncha bu — 
bozor tushunchasidir. Chunki bozor iqtisodiyotining markazida tabiiy bozor turibdi. Xo’p, bozor 
o’zi nima? 
 Bozor, eng avvalo sotuvchi va xaridorlarning uchrashadigan joyi sifatida vujudga kelgan. 
Ibtidoiy jamoa tuzumi davrida qabilalar o’zlarining ortiqcha mahsulotlarini ayirboshlaydigan 
bo’lganlar. Buning uchun ma’lum joy va vaqt belgilangan. Hunarmandchilikning rivojlanishi, 
shaharlarning vujudga kelishi tufayli oldi-sotdi qilish uchun maxsus joy, maydonlar ajratilgan. 
Hozir ham xalq orasida bozor deganda oldi-sotdi qilinadigan maxsus maydon, joy tushuniladi. 
 Ijtimoiy mehnat taqsimotining chuqurlashuvi, tovar ishlab chiqarishning rivojlanishi 
pulning vujudga kelishi natijasida oldi-sotdi bir vaqtda hamda bir joyda yuz bermasligi mumkin 
bo’-lib qoladi. Ijtimoiy mehnat taqsimoti tufayli savdo bilan shug’ullanuvchilar ajralib chiqadi. 
Ijtimoiy ishlab chiqarishning yangi tarkibi — muomala sferasi vujudga keladi. Natijada bozorni 
faqat oldi-sotdi qilinadigan joy deb ta’riflash reallikni etarli darajada ifodalay olmaydi. Endi 
bozorni yangicha ayirboshlash aloqasi, munosabati sifatida ham tushuniladigan bo’ldi. 
Iqtisodiyot nazariyasida bozor deganda aynan ana shu ayirboshlash munosabati 
tushuniladi. 
 Bozor iqtisodiy kategoriya sifatida takror ishlab chiqarishning ayirboshlash bosqichiga 
xosdir. Ammo, u har qanday ayirboshlashni emas, balki pul vositasidagi, oldi-sotdi shaklidagi 
ayirboshlashni bildiradi. Agarda ayirboshlash jarayonida pul ishtirok 
 
etmasa, bir tovar boshqasiga to’g’ridan-to’g’ri almashganda bozor munosabatlari yuzaga 
kelmaydi. Bozorning eng muhim sharti ayirboshlash jarayonida pulning vositachilik qilishidir.  
Bunda tovar muomalasi yuz berib, u ikki jarayonni birgalikda borishini ta’minlaydi. 
Bunda  o’z-o’zidan  tovar — pul  (T—P),  pul — tovar  (P—T)  munosabatlari yuzaga keladi. Shu 
ikki munosabatda tovarni taklif etuvchi sotuvchi va talab qiluvchi xaridor ishtirok etishi shart. 
Bozor bu — sotuvchi va xaridorning tovarlarini pul vositasida ayirboshlash yuzasidan 
kelib chiqqan iqtisodiy munosabatlari, ularning o’zaro aloqasidir. 
 Sotuvchilar bilan xaridorlarning birgalikdagi sa’y-harakatlari bozorni keltirib chiqarar 
ekan, bozor ularni birlashtiruvchi mexanizm bo’lib xizmat qiladi. Bu mexanizmda talab va 
taklif uchrashadi. Agar biz talabni — xaridor tomonidan bo’ladi desak, taklif ishlab chiqaruvchi 
va sotuvchi qo’lida bo’ladi. 
 Bozor sub’ektlari o’z manfaatlarini ko’zlab ish yuritar ekan, ularning xatti-harakatini 
muvofiqlashtiradi. Shu orqali ularning manfaati amalga oshadi. Bozor aloqalari narx-navo 
asosiga o’rnatiladi. Narxda asosan oldi-sotdi amalga oshadi va rasmiylashtiriladi. 
 Bozorda hamma teng huquqli. Bozor deganda yoshligimizdan bilamizki, u oldi-sotdi 
qilinadigan joy. Xaridor bilan sotuvchi uchrashib, har ikkisi ham o’z manfaatini amalga oshiradi, 
ya’ni biri sotadi, ikkinchisi oladi. Mana shu ayirboshlash maxsus joy bozorda amalga oshadi. 

 
 
 Shu bilan birga ayirboshlash jarayonini qanday tarzda amalga oshirilishini yozilgan va 
yozilmagan, ya’ni maxsus belgilangan va belgilanmagan qonun-qoida tusini olgan mezonlari 
mavjudki, u ham bozor tushunchasiga kiradi. 
 Jumladan, sotuvchi va xaridorni o’zini tutishi, fe’l-atvori, sotuvchi narxi (haddan tashqari 
yuqori narx qo’ymaslik), xaridor narxi (haddan tashqari tovarni erga urmaslik) va boshqalar. 
Shunday qilib, bozor bu: 
 1. Sotuvchi bilan xaridor o’rtasidagi ayirboshlash, oldi-sotdi munosabati. 
 2. Ayirboshlash, oldi-sotdi, ya’ni savdo amalga oshiriladigan joy. 
 3.Ayirboshlash jarayonida oldi-sotdini amalga oshirishda xaridor va sotuvchining o’zini 
tutishi qonun-qoidalari,tartibotlari tizimini ifodalaydi. 
 Bozor iqtisodiyoti deganda esa faoliyat yuritish, ishlab chiqaruvchilar bilan 
iste’molchilarning bog’lanishi, hamkorligini tashkil etish, tartibga solish, boshqarish tizimi 
tushuniladi. 
 Tovar muomalasida ishtirok etuvchilar bozor sub’ektlari bo’ladi. Ular jismoniy shaxslar 
yoki yuridik shaxslar vakolatini olganlar bo’lib, alohida kishidan tortib to ayrim olingan 
davlatlargacha bo’lishi mumkin. 
 Bozordagi turli-tuman tovarlar va xizmatlar bozor ob’ektlari bo’ladi. Bozor ob’ektining 
xilma-xilligi va miqdori ishlab chiqarishning qay darajada rivojlanganligini ko’rsatadi. Hozirgi 
payt-da rivojlangan mamlakatlarda 25 mingdan ortiq tovar va xizmatlar turi mavjud. 
 Bozor aloqalari bevosita va bilvosita amalga oshadi. Bevosita bozor aloqasi yuz berganda 
tovar ishlab chiqaruvchi yoki uning vakili iste’molchi yoki xaridorning o’zi bilan to’g’ridan-
to’g’ri oldi-sotdi ishlarini olib boradi. Bunga asosan kichik korxona va firmalarni misol qilib 
olish mumkin. Chunki, ular etishtirgan mahsulot kam, tor doirada bo’lganligi uchun ham hech 
qanday vositasiz bozorda o’z tovarlarini sotishi mumkin. Yana shunday munosabatlar borki, biz 
uni bilvosita bozor aloqasi deb belgilaymiz. O’z-o’zidan ko’rinadiki, u aloqada sotuvchi bilan 
xaridor va ishlab chiqaruvchi bilan iste’molchi o’rtasida munosabatni tezlashtirish —yaxshilash, 
xarajatlarni kamaytirish maqsadida vositachi ahli maydonga keladi-da, ularning mushkulini 
osonlashtiradi. U qanday amalga oshadi? Bu savolga javob shuki, agarda men katta bir firma 
yoki ishlab chiqarishni tashkil etuvchisi bo’lsam men uchun o’sha etishtirgan mahsulotimni 
o’zim sotgandan ko’ra o’rtadagi vositachilarga arzonroq narxda sotganim afzal. Chunki, men 
tovarlarni qanchalik tez sotsam, undan tushgan pulni ishlab chiqarishga tezroq sarflab, yanada 
ko’proq foyda olishimni ko’zda tutgan bo’laman. Agar jahon tajribasiga nazar soladigan bo’lsak, 
rivojlangan mamlakatlarning bozorida bilvosita bozor aloqalari ustundir. Chunki, bozor 
rivojlangan sari uning sir-asrorlarini bilish, oldi-berdi operatsiyasini o’tkazish maxsus 
tayyorgarlik va mahorat talab qiladi. Bu ishlarni ixtisoslashgan tijorat firmalari, savdo-sotiq 
agentlari, broker, makler va dilerlar kabi vositachilar o’z zimmasiga oladi. Vositachilar ishlab 
chiqaruvchilarning vaqtlarini tejab, tovarni ishlab chiqaruvchidan iste’molchigacha bo’lgan 
harakatini tezlashtiradi. 
 Ishlab chiqaruvchi uchun bozor hajmi muhim ko’rsatkich, chunki u bozorda tovarni 
sotilish miqdori bo’lib har bir tovarning narxiga bog’liq bo’ladi. Bozor hajmi nafaqat ishlab 
chiqarish miqyosiga, balki uning ixtisoslashuviga ham bog’liq. Ixtisoslashuv qanchalik 
chuqurlashsa mahsulotlarning tovarlik darajasi shunchalik oshadi, shunchalik ko’p tovarni 
bozorda ayirboshlash zarurati kelib chiqadi. 1996 yilda AQShning ichki bozor hajmi 7,4 trln 
dollarlik tovar muomalasi bilan ifodalangandi. Odatda, bozor hajmi yalpi milliy mahsulot 
hajmiga nisbatan to’g’ri proportsional o’zgaradi. 
 Bozorning hajmi qay darajadaligini tovar oboroti ko’rsatadi. U avvalo tovarlar va 
xizmatlar hajmiga bog’liq. 
 Ub=(Um+Ui)–Ue