Toshkent moliya instituti f. T. Bazarova

B= M x T x N 

bunda B- bozorning sig‘imi, M – aniq bozorda mahsulotning ushbu 

turini sotib oluvchi mijozlar soni; T-tadqiq etilayotgan vaqt davomida 

xaridorlar tomonidan ushbu tovarning xarid qilinish soni; 

               

N - mahsulotning o‘rtacha narxi. 

Ikkinchi holatda formula quyidagicha: 

B= MICh+ Z + I – E 

Bunda  B- bozorning sig‘imi, MICh- milliy ishlab chiqarish,                

Z- tayyorlovchi korxona omborlaridagi tovar zaxiralari qoldiqlari,                

I-import, E-eksport. 

Firma natijalarini o‘zaro nazorat qilish va tuzatish uchun odatda, bu 

usullarning ikkalasidan ham foydalaniladi. Biroq bozor sig‘imini 

aniqlashning ushbu formulalari o‘ta sodda va yanada aniqroq, reallika 

yaqinlashgan ko‘rsatkichlarni olish uchun aholi xarid qobiliyatiga, xarid 

tarkibi va odatlariga, hayot tarzi stereotiplariga va yana ko‘plab 

omillarga tuzatishlar kiritish kerak, ya’ni ko‘p omilli iqtisodiy 

modellardan foydalanish zarur bo‘ladi. 

2009 – yilda Rossiya kiyim bozorlarining sig‘imi – 12-14 mlrd. 

doll., oyoq kiyim bozorlariniki – 180-200 mln. juft (4-5 mlrd. doll.), 

bolalar kiyimi bozori sig‘imi – 3-4 mlrd. doll.ga baholandi. 

Bozor sig‘imini aniqlay borib, ushbu bozorga kiruvchi korxonalar 

bozordagi raqobatchi firmalarning ishtiroki va ishini e’tiborga olib, 

uning to‘liq miqdorini egallab olishni hisob-kitob qilishga haqli 

emasmiz. Shuning uchun ushbu bozordagi xususiy ulushi haqidagi 

ma’lumotlarga ega bo‘lish ham (agar korxonalar unda ishtirok etayotgan 

bo‘lsa) yoki kelgusida bozordagi imkoniyati bo‘lishi mumkin bo‘lgan 

ulushining hisob-kitobini qilish yangi bozorga kirishda yoki o‘zining 

kelgusi faoliyati natijalarini hisob-kitob qilishda muhim hisoblanadi. 

Bozorning kompaniyaga tegishli ulushi ko‘rsatkichi raqobat 

kurashida u ushbu bozordagi raqobat kurashida  qanday rol o‘ynashini 

tushunishiga va bu bozorda muomalaning to‘g‘ri liniyasini, raqobat 

strategiyasini ishlab chiqishga imkon beradi. 

Bozordagi ulush quyidagi formula bo‘yicha hisob-kitob qilinadi: 

Bu = BSh:U x 100%, 

bunda  Bu - korxonaning bozordagi ulushi; BSh  – korxonaning 

bozordagi sotilish hajmi, U - ushbu tovarning ushbu bozordagi umumiy 

sotilish hajmi. 

Masalan, 2009 – yilda mobil telefonlarining jahon bo‘yicha sotilishi 

990,8 mln. donani tashkil etdi. Unda Nokianing ulushi – 36,2%, 

Motorolaniki – 21,1%, Samsung – 11,8%, Sony Ericson -7,4%, LG – 

6,3%, BenQ – 2,4%ni, qolganlari esa 14,8% ni tashkil etdi. 

---

163 

 

Olingan hamma ma’lumotlar asosida bozor rivojlanishining 

konyunkturaviy bashorati tuziladi, uning yakuniy vazifasi esa ehtimol 

tutilgan kelajak manzarasini yaratish: foydalanib qolish kerak bo‘lgan 

imkoniyatlarni va qochish zarur bo‘lgan xavflarni aniqlashdir.