Toshkent moliya instituti f. T. Bazarova

 

8.4. Iste’molchilarning guruhlanishi va ularning xulq-atvoriga ta’sir 

qiluvchi omillar 

 

Marketing asosini inson ehtiyojlari va inson talablari g‘oyalari 

tashkil etadi. 

Iste’molchi – tovarlarni sotish uchun emas, shaxsiy ehtiyoji uchun 

foydalanadigan bozor subyekti. Iste’molchi hamisha ham xaridor bo‘la-

vermaydi.  

Turli belgilar asosida iste’molchining turli xili ajratiladi. 

Tovarning maqsadli vazifasi bo‘yicha: individual iste’molchilar 

(shaxsiy maqsadlar uchun); muassasa (kasbiy faolityatni tashkil etish 

uchun); ishlab chiqarish iste’molchilari (ishlab chiqarish maqsadlarida). 

Tovarni uning hayot siklining turli bosqichlarida sotib olishga 

tayyorligiga ko‘ra novator iste’molchilar, erta muxlis bo‘luvchilar (joriy 

etish), ertangi ko‘pchilik (o‘sish), kechikkan ko‘pchilik (yetuklik), 

orqada qoluvchi qoloq (tanazzul) – iste’molchilarga ajratiladi. 

Psixologik o‘ziga xos xususiyatlariga ko‘ra: ekstravertlar (jamiyat-

ning faol, ijodiy, hayotni sevuvchi) va introvertlar (taqlid qiluvchilar, 

konservatorlar), sangviniklar, xoleriklar, flegmatiklar, melanxoliklar. 

Narxga munosabati bo‘yicha: tejamkorlik, hech narsaga qiziqmay-

diganlar, oqillar. 

---

184 

 

Xarid vaqtida kirishimliligi bo‘yicha: xasis, loqayd, bamaylixotir 

iste’molchilar farqlanadi. 

Marketing tadqiqotlari davomida iste’molchilarni turlarga ajratish 

bozorda ishlovchi (xodim)ga uning xarakterli chizgilariga mos keluvchi 

marketing kommunikatsiya vositalarini (tovar, narx, savdo (o‘tkazish) 

ishlab chiqish imkonini beradi. 

Iste’molchilarni o‘rganish qanday xaridorlar bozorni shakllantiradi, 

degan savolga javob beribgina qolmaydi. Shuningdek, ular nimani sotib 

olayapti? Nima uchun? Xarid jarayonida kim ishtirok etayapti? Qachon 

va qayerda sotib olayapti? kabilarni aniqlash ham muhim. 

Sanab o‘tilgan savollarga javoblar xaridorning xarid qobiliyatini 

modellashtirish imkonini beradi. Iste’molchilar xarid qobiliyatini 

(muomalasini) modellashtirish jarayoni quyidagilarning tahlilini o‘z 

ichiga oladi: 

- xaridorlarning fe’l-atvorini aniqlovchi omillarni; 

- tovarni xarid qilish jarayonini. 

Xaridorning xarid qobiliyati, ta’sir etuvchi tashqi omillarni ikkita 

katta guruhga ajratish mumkin: 

- marketing kompleksi vositasida xaridorning xarid qobiliyati ta’sir 

etishi mumkin bo‘lgan marketing xizmati faoliyatiga bog‘liq bo‘luvchi: 

taklif qilinadigan tovarga, uning narxiga foydalaniladigan sotish 

(o‘tkazish) va yo‘naltirish tizimlariga; 

- marketing xizmati faoliyatiga bog‘liq bo‘lmagan: iqtisodiy, 

demografik, tabiiy, ilmiy-texnikaviy, siyosiy, madaniy omillar. 

Bundan tashqari iste’molchining xarid qobiliyati uning ijtimoiy, 

shaxsiy, psixologik, madaniy xarakteristikalari bilan ham aniqlanadi. 

Yuqorida ko‘rsatilgan hamma omillar ko‘pincha xaridorning tovar 

sotib olish haqida bevosita xaridni amalga oshirgunga qadar qabul 

qilgan qarori jarayonini belgilab beradi. U beshta bosqichidan iborat: 

- Ehtiyojni anglab yetish. 

- Informatsiyalar qidirish. 

- Qulay variantni tanlash. 

- Xarid (sotib olish) haqida qaror qabul qilish. 

- Xaridga reaksiya. 

Bu bosqichlarni bilish bozorda faoliyat yurituvchiga u yoki bu 

bosqichda o‘zini qanday tutish, uning marketing kuchi qanday bo‘lishi 

kerakligini tushunishga yordam beradi. Dastlabki uch bosqich ishlab 

chiqaruvchidan ma’lumotlar manbalarining kengaytirilgan diapazonini 

---

185 

 

hisobga olgan holda o‘z mahsulotlari haqidagi ma’lumotlarni xaridorlar 

foydalanishi uchun tushunarli qilishni talab qiladi. Keyin tovarning tekin 

namunalarini ko‘rsatish (berish), reklama, servis, xaridorlarning xarid 

qilish haqidagi fikrlarini o‘rganish, tovarni almashtirish, pulni qaytarish, 

bozorga yanada sifatli tovar chiqarish zarur. 

Iste’molchilarni o‘rganishdan asosiy maqsad ularning ehtiyojini 

to‘laroq qondirish maqsadida talabini aniqlashdan iborat. 

Iste’molchilarning talabini to‘laroq qondirish uchun avvalo, mavjud 

ehtiyojlarni chuqur tahlil qilish, o‘sish qonuniyatlarini o‘rganish va 

yangi ehtiyojlarning shakllanishi borasida ma’lumotlarga ega bo‘lish 

talab etiladi. 

Iste’mol tovarlarini xarid qilish turli xaridorlar guruhi bo‘yicha 

turlicha xususiyatlarga ega. Bu odatda, xaridorning tayinli tovarga 

munosabati, xarid ishtiyoqi va fe’l — atvori (talabi) ga ko‘p jihatdan 

bog‘liq bo‘ladi.