Toshkent moliya instituti f. T. Bazarova

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

9.2-rasm. Marketingning unsuri –mahsulot va xizmatlar 

 

 

Maqsadli marketing 

mahsulot va xizmatlar  

Mahsulot 

Joy 

Narx 

G’oya 

Brend 

Qadoqlash 

fizik, moddiy mahsulot, xizmat 

xususiyatlari, afzalliklari, sifat 

darajasi, aksessuarlar, o’rnatish, 

qo’llanmalar 

Brend turi: 

-yakka tartibdagi yoki oilaviy  

-ishlab chiqaruvchi 

-diler  

-  himoyalanganlik 

-  targ’ibot 

-  original (asl, qadr- 

qimmatli) 

---

217 

 

Xaridorlarning sotib olish odatlariga asosan keng iste’mol tovar-

lari quyidagi guruhlarga bo‘linadi: 

-Kundalik xarid tovarlari. Masalan, choy, tuz, tozalash vositalari, 

tamaki, sovun, gazeta va h.k. 

-Maxsus talab etiladigan tovarlar. Masalan, erkaklar kostyumi, 

avtomobillar, modadagi tovarlar. 

Sanoatda ishlatiladigan tovarlar. 

Ular ishlab chiqarish jarayonida ishtirok etishi va yangi qiymat 

yaratish darajasiga qarab quyidagi guruhlarga bo‘linadi: 

- materiallar va detallar; 

- kapital shaklidagi mulk (inshootlar, yordamchi dastgohlar); 

- yordamchi materiallar va xizmatlar. Ular tayyor mahsulotning 

asosini tashkil etmaydi, uning sifati, ko‘rinishi, xususiyatlarini oshiradi, 

mahsulotni tayyorlashga xizmat qiladi. Xarajat sifatida mahsulot 

tannarxiga qo‘shiladi. Masalan, yozuv qog‘ozi, moylovchi yog‘lar, tosh-

ko‘mir – yoqilg‘i sifatida, qalamlar, ip, podkladka materiallari va h.k. 

Tayyor mahsulot asosini xomashyo va yarim fabrikatlar, detallar 

tashkil etadi. Mahsulot ishlab chiqarish rejasi (programmasi) korxonani 

rivojlantirish rejasining yoki biznes rejaning eng muhim qismi hisob-

lanadi. Rejaning bu qismida ishlab chiqarishga mo‘ljallangan mahsulot 

hajmi uning turlari, navi va sifat ko‘rsatkichlari bo‘yicha korxona 

majburiyatlari ko‘rsatiladi. 

Mahsulot ishlab chiqarish rejasida natural ko‘rsatkichlar muhim 

o‘rin tutadi. Masalan, tonna, metr, kilobayt, soat, kubmetr kabi ko‘rsat-

kichlar. Ular yordamida har bir mahsulot turi bo‘yicha kimga qancha 

miqdorda mahsulot ishlab chiqarish mumkinligini, mahsulot birligi 

uchun ketadigan ish vaqti yoki energiya xarajatlari, mehnat sarf-xarajat-

lari (xomashyo, materiallar, yoqilg‘i) miqdorining me’yorini bilish 

mumkin bo‘ladi. Bundan tashqari natural ko‘rsatkichlar yordamida 

korxonada xomashyo materiallarga ishchi-xizmatchilarga bo‘lgan 

talabni, mehnat haqi to‘lovlari miqdori, har birining mahsulot uchun 

mehnat haqi (bahosini) to‘lovini aniqlash, ishlab chiqarishdagi barcha 

bo‘g‘inlar (uchastkalar) o‘rtasida mutanosiblikni ta’minlash, ishlab 

chiqarishni tashkil etish shakllarini – (konsentratsiyalashtirish, ixtisos-

lashtirish, kooperativlashtirish, kombinatlashtirish) tanlash, xomashyo 

resurslari bilan ta’minlash, ularning zaxiralarini miqdorini aniqlash 

imkoniyati yaratiladi. Natural ko‘rsatkichlar korxona va tarmoqlarning 

o‘ziga xos tomonlarini, xususiyatlarini ham ifoda etadi. Ishlab 

chiqarishni rag‘batlantirishga yordam beradi. Bularning hammasi ishlab 

chiqarishni rejalashtirish jarayonida albatta hisobga olinishi zarur. Aks 

---

218 

 

holda ishlab chiqarish jarayonida yil davomida uzilishlar, turib qolishlar, 

natijada ish vaqti, dastgohlar unumdorligi, quvvatidan va boshqa resurs-

lardan foydalanish samarasiz bo‘lib chiqadi, unumsiz xarajatlar paydo 

bo‘ladi. Shuning uchun mahsulot miqdorini uning xususiyatlari va 

sifatini to‘g‘ri va to‘laroq ifoda etuvchi ko‘rsatkichlar to‘g‘ri tanlab 

olinishi lozim. Masalan, gazlamalarni pogon va metrlarda, gilamlarni – 

kv.m. va dona hisobida, g‘ishtni – donada ishlab chiqarish rejalashtirila-

di. 

Mashinasozlikda dastgohlar, mashinalar, uskunalarning iste’molga 

yaroqli xususiyatlarini to‘laroq ifoda etuvchi ko‘rsatkichlar ishlatiladi. 

Masalan, yigiruv mashinalari dona hisobidan tashqari ming yigiruv 

veretenda o‘lchanadi, o‘zgaruvchan tok generatorlari dona va ming 

kilovatt, elektrovozlar – dona va ming ot kuchi, akkumulyatorlar – dona 

va mln. amper soat, skreperlar – nafar va cho‘michining hajmi ming  

kub m. hisobida o‘lchanadi. 

Qora va rangli metallurgiyada mahsulot sifatiga bozor tomonidan 

yuqori darajada talablar qo‘yilmoqda. Masalan, metall tarkibi sifatini 

yaxshilash, prokat va trubalarning tarkibida umuman metall hajmini, 

tonnadagi og‘irligini kamaytirib, ularning yuqori sifatdagilarini va 

tonnali bo‘lganlarini salmog‘ini oshirishga zaruriyat tug‘ilmoqda. 

Mineral o‘g‘itlar ishlab chiqarish va uni iste’molchiga yetkazib 

berish ular tarkibida shartli birlik o‘rniga oziqa moddalar mavjudligini 

hisobga olgan holda amalga oshiriladi, demak mahsulotning iste’mol 

qiymati, iste’molga yaroqlilik darajasi yuqori o‘ringa qo‘yiladi. 

Buyurtmachilar portfelini shakllantirishda ular talabiga ko‘ra mahsulot 

ishlab chiqarish natural o‘lchovlarda (reja tuzishda) mahsulot turi va 

navi (nomenklaturasi va assortimenti) tushunchalari muhim ahamiyatga 

ega bo‘ladi. 

Biz kundalik hayotimizda turli iste’mol ehtiyojlarimizni qondirish 

uchun turli tovarlar guruhlaridan ma’lum assortimentdagi tovarlarni 

tanlaymiz. Tovar iste’molchilar xohishiga qancha ko‘p mos kelsa, ishlab 

chiqaruvchi shuncha ko‘p muvaffaqiyatga erishadi. Gap shundaki, ishlab 

chiqaruvchilar iste’molchilarni izlab topishlari, ularning talablarini 

yuzaga chiqarishlari, keyin shu tovarni yaratishlari va sotishlari zarur.